Një jetë pë t’u treguar (fragment novele) - Nga Agron Shehu

Agron Shehu ka lindur në Aranitas të Mallakastrës më 13 Shtator 1952 ku dhe ka kaluar fëmijërinë e hershme. Më pas ka jetuar në Fier, ku kreu shkollën 8-vjeçare dhe gjimnazin, ndërsa në vitin 1976 u diplomua në Universitetin e Tiranës si inxhinier i nxjerrjes së naftës dhe gazit. Deri në vitin 1990 ai ka punuar në shumë fusha nafte e gazmbajtese si dhe për pak kohë në Institutin Teknologjik të Naftës dhe Gazit. Pas vitit 1990, Agroni ishte negociator për thithjen e investimeve të huaja në industrinë e naftës dhe gazit në Ministrinë e Energjitikës e më pas drejtues i Drejtorisë së Negociatave të Albpetrol-it. Në vitin 2000 emigroi familjarisht në Calgary të Kanadasë. Gjatë një periudhe 20 vjeçare pas largimit nga Shqipëria, ai ka punuar si inxhinier nafte e gazi në kompani të ndryshme, ndër të tjera 10 vite në kompanine kanadeze EnCana, por edhe jashtë Kanadasë si në Libi, Kuvajt e SHBA. Pas daljes në pension ai jeton në Halifax të Nova Scotia ku merrret edhe me krijimtari letrare. Ai ka botuar dy romane fanastiko-shkencore, “Njeriu në hapsirë, kohë… ç’tronditje” dhe “Postnjerëzorët”. Fragmenti që po publikojmë sot është shkëputur nga novela e tij autobiografike “Një jetë për t’u treguar”, botuar nga FILARA në Shqipëri dhe në Amazon.

HYRJE

Ishin kohë të çuditshme, të pazakonta, të humbura, të cilat edhe mbase duhen kujtuar, ndaj po rrëfej pak prej tyre. E vështirë të jetoje pa vuajtje, pa dhimbje e përpjekje, për t’i dalë zot vetes. Janë të pabesueshme e të pakuptueshme për ata që nuk i kanë jetuar. Ato kohë sikur ngecnin, sikur nuk ecnin. Shumë kanë folur e shkruar për to, por jo si ky rrëfimi im. Rrëfimi im duket si i patregueshëm, por në të vërtetë ka ndodhur. Ka ndodhur gjatë një jete, e cila dukej se jetohej në lashtësi dhe papritur, shihte për herë të parë dritë, por më tej... zhgënjim.

As më pak e as më shumë, në ato kohë kam qenë si gjithë të tjerët, fëmijë i latueshëm në një fëmijëri të vështirë gjithsesi. Shkoja çdo ditë në shkollë, të cilën e kisha 5-6 kilometra larg shtëpisë. Zbathur shkoja dhe më dukej se në shkollë mësohej në të ftohtë, sepse të ftohta më kujtohen më të shumtat e ngjarjeve. Dimri, ngaqë ishte i acartë, edhe ai dukej shumë i gjatë, sikur nuk mbaronte. Ah, sa gëzohesha kur më në fund vinte pranvera!

Nuk më kujtohet si ia bëja për të ngrënë, megjithëse çdo njeri e kujton të ngrënët. Më ngjan sikur gjatë verës e kisha më të lehtë. Ishte ngrohtë dhe kishte fruta. Por, ah, jo tonat. Kishin qenë dikur tonat, por i kishte marrë kooperativa. Kështu thuhej.

Kjo ishte, si të thuash, fëmijëria e hershme. Po më tej? Edhe më tej e vështirë, por ngaqë ndjehesha i rritur, gjërat i kuptoja ndryshe, ndërkohë, përçmimi e poshtërimi i kalonte kufijtë. I varfër si çdo njeri, por kam pasur individualitetin tim. Në fakt, tani vonë e kam kuptuar se e kam pasur. Atëherë nuk e dija që e kisha, ose më mirë të them, ngaqë ishin të gjithë njësoj, nuk kuptoja se kishte individualitete, njerëz të veçantë, dua të them.

Në vijim do të ndesheni me personazhe, por pa emra. Thjesht, unë, ai, ajo, fëmijë, vëllai, motra, shoku, mësuesi, ime shoqe e kështu me radhë. E pse t’u ve emra? Ata janë jetëhumbur, si gjithë të tjerët e asaj kohe, të cilët sakrifikuan pa kuptim një jetë të tërë. S’kishin ç’bënin! Kishin lindur në atë kohë dhe ashtu do jetonin. Të dyzuar, të përçmuar e të poshtëruar. Të detyruar të mbanin radhën për të blerë vajguri a një shishe qumësht, apo për çka kishin minimalisht nevojë. E ashtu sërish duhej të prisje në radhë... Jeta ashtu kalonte. Radhëve e në punë.

Megjithatë njeriu e donte njeriun dhe fqinjësia merrte kuptim. Por, kishte dhe më keq. Dhe se kishte më keq, na dukej se ishim mirë…

FËMIJË

Lindur jo në Shtëpinë e Lindjes, por në shtëpinë ku më pas banoja, si të gjithë asokohe në fshat. E veçanta ishte se ai vit në të cilin linda, viti pesëdhjetë e dy, pas një mijë e nëntëqindës, ishte viti i zisë së bukës. Mungonte buka, e ne hanim vetëm lakra të ziera, natyrisht të egra.

-Ti u linde në Vjeshtën e Parë të atij viti e, më tej... Më tej? Dimër që s’kishte të mbaruar e ne s’kishim ç’hanim, - më tregonte më vonë mamaja.

Si më i vogli i shumë vëllezërve dhe motrave, isha paksa i përkëdhelur, por sidomos nga gjyshja, e cila më donte aq shumë. Kur u rrita, me sa më kujtohet, më thoshin “është i zgjuar” e, ngaqë m’u ngulit në kokë ajo nofkë, mundohesha të tregohesha i atillë. Dhe duket se ashtu u formua karakteri im. Ajo nofkë sikur më udhëzonte e më kontrollonte për çka bëja. Para se të shkoja në shkollë, numëroja më shumë se gjithë fëmijët e tjerë të lagjes. Ajo si duket ishte “gara” për të përcaktuar se sa të zgjuar të quanin.

Lagjja, shtrirë rrëzë malit Shëndëlli, (ashtu i thoshim, paçka se nuk i plotësonte të gjitha kushtet si i tillë) përbëhej nga pak shtëpi. Balli i shtëpisë ishte nga lindja. Diellin e hënën i shihnim porsa lindnin, ndërsa pasditeve vështronim hijen e të ashtuquajturit mal, që zvarritej kodrave përballë, derisa i mbulonte tërësisht ato. E më pas muzg dhe errësirë. Në një farë mënyre, ashtu e masnim kohën, duke parë zvarritjen e asaj hijeje.

Nuk më pëlqente fakti që ajo hije lëvizte shpejt, pasi doja që të ishte gjithmonë ditë, ditë me diell.

Ora nuk ekzistonte. Asnjëri s’kishte të tillë. Ndërsa, kur ishte vrenjtur, nuk ia kishim idenë se si kalonte koha, gjersa shihnim që papritur errësohej.

Unë mërzitesha në kohë të vrenjtur, ngaqë matja e kohës sikur më mohohej.

* * *

Të gjithë ishim farefis. Në shtëpi ishim shumë fëmijë. Se mos vetëm ne. Të gjitha shtëpitë kishin shumë fëmijë. Dhe unë dalloja midis tyre, megjithëse nuk më mbushej mendja si i tillë.

Ngjitesha shpesh në mal, por pa shkelur në majën e kurorës me lisa. Sa e bukur ishte ajo kurorë! E doja shumë, por kisha frikë të shkoja atje. Çështje bestytnie. Në majë ishte një mekam (kështu i thoshin), por nuk dukej mes lisave të dendur dhe, ngaqë nuk dukej, ai bëhej mistik. Fjalën “mistik” as që më shkonte ndërmend mend ta dija e përdorja aso kohe.

Mbaj mend që shkoja dhe ruaja dhitë në atë mal. Të gjithë në lagje kishin dele, ndërsa ne kishim dhi. Mezi prisja të vinte pranvera, që dhitë të lindnin keca e ne bukën e misrit ta hanim me dhallë. Binte erë bulmet atë periudhë, por nuk binte rasti të hanim kos apo qumësht. Sidomos kos, i cili ishte i paktë. Ndaj i hidhnin ujë dhe e bënin dhallë, që të hanin të gjithë. Djathë jo e jo, s’e njihnim fare. Gjizë po.

Kur kecat bëheshin afro njëmuajsh, që mos të pinin qumësht, përgatisnim frerë prej thuprash thane, të cilët ua vinim në gojë, lidhur me spango, që kalonte kryq në fytyrë e më tej në brirë, ose rreth qafës. Kështu që qumështin e dhive e milte mamaja dhe e përdornim për vete. Keq për kecat, megjithëse tashmë ata mësonin të hanin gjethe. 

Gjithmonë ecja zbathur, por, sidoqoftë “vdisja” të shkoja në shkollë. Kisha shumë dëshirë të mësoja.

Më kujtohet dita e parë e klasës së parë. Mamaja më qepi me gjilpërë një çantë prej bezeje të zezë, me një rrip që e hidhja krahaqafë. Aty vija Abetaren, Aritmetikën dhe dy-tri fletore. Se ç’kishin një aromë ata libra, aromë “librash”, të cilën e doja aq shumë. “Fluturoja” atë ditë të mbërrija në shkollë, megjithëse zbathur.

Pena për të shkruar ishte një pendë nga krahu i kaposhit të detit, ndërsa bojën e përgatisnim nga shpendrat, një bimë me kokrra të zeza që lëshonin shumë lëng.

Më kujtohet kaposhi i detit. Sa shumë e doja atë shpend! Kaposhët ishin shumë të bukur, me pendë plot ngjyra që shndrisnin, midis të cilave dallonte e gjelbra në gri, sidomos kur fryheshin e ziheshin nën rrezet e diellit me njëri-tjetrin. Nuk kishte më nga ata pas festës fetare të Novruzit, përveç njërit, atij të farës, siç i thoshin. Pas Novruzit kujtoja vetëm aromën e pjekjes së tyre. Çfarë arome! Aromë kaposhi. Gjithë lagjja e merrte vesh se një kaposh po piqej nga aroma.

Vitin e Ri nuk e festonin të gjithë në fshat. Unë për vete nuk dija se kur fillonte e kur mbaronte viti.

Në qendër të fshatit ndodhej shkolla, një ndërtesë dykatëshe e lyer me gëlqere, jashtë e brenda. Kishte qenë dikur vila e një gjenerali të dëgjuar me mbiemër Aranitasi, mbiemër, që vetë ai e kishte marrë nga emri i fshatit. Një gjeneral, për të cilin nuk flitej fare, ose flitej keq. Komunistët e fshatit, pjesë e fitimtarëve të luftës, ia kishin marrë vilën dhe e kishin kthyer në shkollë.

Kur hyje në atë shkollë, në corridor ballas dalloje fotografi. Unë për herë të parë shihja aq shumë sosh të varura nëpër mure, veshur me beze të kuqe. Njëra, bardhezi (më e madhja) e vendosur në qendër, ishte e atij, udhëheqësit. Rrethohej nga fotografitë e atyre që kishin dhënë jetën për lirinë e munguar. Ishin të heronjve.

Aty bëra katër vitet e para të shkollës fillore dhe gjysmën e së pestës. Isha nxënës i dalluar dhe më jepnin fleta-lavdërimi, megjithëse nuk më kujtohet në mësoja aq shumë apo jo.

Një herë po recitonim para gjithë nxënësve. Më erdhi radha edhe mua. E fillova vjershën, po më pas e harrova. U ula i turpëruar. Një shoku im, që më pasoi, vuri gishtin tregues te tëmthi dhe ashtu e mbaroi vjershën, pa e harruar. Më vinte inat që s’e vura dhe unë atë gisht në tëmth. Sidoqoftë, sa keq që s’e mbarova recitimin.

Gjatë dimrit klasat ishin shumë të ftohta. Mësuesit na porosisnin që, së bashku me librat, të mernim edhe nga një dru për sobën e klasës.  Edhe unë sillja një dru. Me të në sup, nga shtëpia te shkolla, ecja zbathur nëpër një të ashtuquajtur rrugë guri e dheu, e krijuar po nga të ecurit, ku kishte shumë pellgaçe, të cilat kishin zënë akull. Ne i thoshnim kallkan akullit. Asokohe përdoreshin shumë fjalë turke.

Megjithëse i paveshur e i zbathur, nuk e ndjeja shumë të ftohtin, pasi nxehesha, ngaqë pothuaj vrapoja. Me drutë ndiznim zjarr në sobën prej teneqeje të ndryshkur, në ngjyrë të zezë. Vetëm zjarr nuk mund ta quaje, pasi nga drutë e lagura më shumë dilte tym sesa flakë dhe për pasojë, nuk krijoheshin thëngjinj, pra zjarr.

Ne, nxënësve të vegjël e të paveshur, na mbusheshin sytë me lot. Nuk e mbaj mend nga tymi apo se kishim ftohtë. Ndoshta nga të dyja. Asnjëherë s’u ngrohëm.

Festimi i Vitit të Ri bëhej “bukur”, por vetëm në shkollë. Shumë ditë para fundit të vitit qelqin e dritareve të shkollës e zbardhnim me pambuk, që të dukej sikur kishte rënë borë. Pambukun e ngjisnim me niseshte të tretur në ujë. Lëng niseshteje e quanim. Edhe pambuku na duhej, se pak dëborë e vërtetë binte aty. Më dukej se ato lloj stolish e ftohnin më shumë klasën e unë sikur kisha më shumë ftohtë. Mbase nuk lidhej me pambukun, por ngaqë përmes tij përfytyronim borën.

Më pas, para fundit të dhjetorit, bëhej një ceremoni ku fliteshin fjalë të “bukura” dhe në fund shpërndaheshin disa dhurata. Jo për të gjithë. Mua kurrë nuk më ra ndonjë dhuratë.

Një ari bojë kafe i cili më ka mbetur në mendje, i ra një nxënësi nga lagjja ime, tre-katër vite më i madh se unë. Ishte një ari shumë i bukur, por mbi të gjitha, me kurdisje. Më vinte inat, sepse unë isha nxënës shembullor dhe nuk më ra, ndërsa ai kishte ngelur një herë në klasë. Mos duhej të ngelja dhe unë në klasë që të fitoja ndonjë dhuratë? Megjithatë fati nuk lidhet me sa i ditur je...

Shpesh, kur kthehesha nga shkolla, së pari shkoja dhe kontrolloja grackat, nëse kishin zënë ndonjë zog. Edhe zinin. Grackat i ngrija në dimër. Zogjtë s’kishin ç’të hanin dhe duke u gënjyer shkonin te gracka ku vija ndonjë kokërr ulli.

Një herë, kur po i afrohesha një gracke, në të dalë të pllakës së gurit, pashë diçka të zezë. Ishte bisht zogu. E ngrita shpejt pllakën dhe pashë një mëllenjë të madhe, e cila kishte mbetur aty. Ashtu ishin mëllenjat, të zeza e me sqep të verdhë. Shumë të bukura. Sa u gëzova! Dukej sikur mëllenja kishte shkuar aty për t’i ikur urisë e të ftohtit. E zija për herë të parë atë zog aq të bukur, por më pas nuk ndodhi asnjëherë tjetër. Gushëkuqë, po, zija shpesh. Mëllenjat ishin më të mëdha dhe mbase më të zgjuara krahasuar me ta.

Ishte muzg dhe me mëllenjën në dorë vrapova për në shtëpi. Kur iu afrova shtëpisë, ndjeva një aromë. Ishte aromë kaposhi. E kuptova menjëherë dhe më erdhi inat që nuk do ta festoja me mëllenjën time. Një mik shtëpie kishte ardhur nga një tjetër fshat dhe domosdo, atij duhej t’i therej një kaposh deti. Pikërisht ai që po piqej. Kaposhi ishte i stërmadh, krahasuar me mëllenjën.

Mbaj mend një herë se kisha zënë pesë a gjashtë gushëkuqë dhe i kisha renditur midis gishtit të madh të dorës dhe atij tregues, duke i mbajtur prej sqepi dhe me dorën e majtë i fërkoja nga kurrizi. Më pëlqente t’i përkëdhelja, por macja nuk më linte rehat. Mjaullinte fort, sepse edhe ajo e shkreta donte të hante. Por unë nuk i jepja, duke e ngritur dorën lart, në mënyrë që ajo mos t’i arrinte kur kërcente për të kapur ndonjë.  

Më kujtohet një herë tjetër kur po kthehesha nga shkolla për në shtëpi dhe ia filloi një shi i rrëmbyeshëm. Shiu e mbështolli malin me drurët e porsaçelur nga gjelbërimi, si me një vello nusërie. Ngjante si vello, ngaqë depërtonin rrezet e diellit nga ana përballë e malit. Sa bukur dukej! I gjelbër, mbuluar me një tis në të bardhë, plot dritë. Ishte shenja se po vinte pranvera. Më dukej e magjishme, ndonëse isha lagur deri në palcë, sikur kisha bërë dush. Në fakt dushin nuk e kisha provuar. E si mund të bëja dush kur as që bëhej fjalë të kishim ujë brenda në shtëpi? Sidoqoftë, shiun e rrëmbyeshëm, që zakonisht na zinte shpesh, e njësoja në mendjen time me dushin.

* * *

Shpesh në klasë, mësuesit na thoshin se në fshat po ndërtohej një jetë e re, një jetë e bukur. Madje dhe fjalitë që shkruanim në dërrasë të zezë rreth jetës “së bukur” të fshatit i shkruanim.

Unë nuk kuptoja shumë, sepse sado të vështirë ta kalojë jetën fëmija, ajo i duket e bukur, qoftë edhe në ëndrrat që përjeton e të cilat kurrë nuk plotësohen.

Një herë, kur ecja rrugës për në shkollë, pashë dy vëllezër, të cilët i njihja dhe që e kishin lënë shkollën. Mbase njëri në moshë me mua dhe tjetri më i vogël. Atë ditë ishte plot diell, por jashtëzakonisht ftohtë. Kallkan. Dhe ata dridheshin në tërë qenien e tyre. Kishin veshur nga një këmishë prej pëlhure të grisur, e arnuar nga të gjitha anët. Pantallonat po të atilla, të arnuara dhe këmbëzbathur, plot baltë. Kushedi se sa kohë kishin pa ngrënë dhe pa u larë.

Thuhej se kishin mbetur jetimë. Nënën ua kishin futur në burg, sepse rrugës, duke shkuar në shtëpi, kishte humbur pesëqind lekë dhe duke fajësuar beben që kishte në krah, e kishte mbytur. Një tmerr i padëgjuar, i cili më është ngulur thellë në kujtesë. Prej atëherë kurrë nuk i kam parë ata dy vëllezër. Sa fatkeqë që ishin. Në një mjerim pa mbarim. Ajo ngjarje ma bënte të vështirë që në orën e gjuhës, në dërrasë të zezë të shkruaja fjali me jetë të “bukur” apo të “lumtur” të socializmit.

Më kujtohet një ditë në klasë, kur në prani të një sekretari të madh të Partise, pas udhëheqësit, ministrit të Bujqësisë dhe Sekretarit të parë të Rrethit që kishin ardhur për vizitë në shkollën tonë, si nxënës i dalluar që isha, mësuesi më ngriti mësuesi që të shkruaja një fjali të tillë në dërrasë.

Të gjithë po më vështronin kur po shkruaja. Vizitorët ishin të veshur me çizme llustrafinë dhe kostume që shkëlqenin, ndërsa unë zbathur me këmbët me baltë që dridhesha nga të ftohtit dhe emocionet.

Fjalia që shkruajta me porosi të mësuesit nuk bënte fjalë për “lumturinë” që jetonim por mesa më kujtohet ishte për udhëheqësin e madh të proletariatit të largët që unë se përfytyroja dot, për veprën e tij dhe që të rronte sa më gjatë.

Në të dalë të dimrit, me fillimin e pranverës, në lagjen tonë ishte zakon të kallajiseshin enët me të cilat gatuhej si kusitë për zierje fasulesh, qumështit, për zierje çorbe, apo edhe për gatime të tjera. Ai zakon nuk ishte i veçuar. Nuk ndodhte thjesht në lagjen tonë. Ishte zakon i kudondodhur, të paktën në të gjitha fshatrat. Por edhe nëpër qytete. Ato kusi, apo enë prej bakri, pas kallajisjes, më bënin përshtypje nga shkëlqimi që merrnin. Sidoqoftë, shkëlqimi i tyre ishte i përkohshëm, pasi, nga të përdorurit, u dilte kallaji shpejt. Si duket, nga një gjë e tillë ka dalë edhe thënia “i doli (apo i ka dalë) kallaji”. Pra nuk shkëlqen më.

E çuditshme! Ku shkonte ai kallaj që dilte?

Padyshim, që shkrihej nga temperaturat e larta të zierjes dhe gëlltitej me ushqimin që gatuhej për t’u ngrënë. Vonë kam kuptuar se kallaji i gëlltitur lë pasoja në shëndetin mendor. I ngjashëm me plumbin.

Thuhet se Perandoria Romake ra ngaqë uji i pijshëm kalonte nëpër tubacione plumbi dhe për rrjedhojë romakët u budallepsën. 

* * *

Kur vinte pranvera dhe dita zgjatej, gëzohesha shumë, pasi koha fillonte të ngrohej. Ajo fillonte me çeljen e pemëve, bajameve me lule të bardha në rozë) e gjelbërimi përfshinte gjithçka. Më pas vinte vera. Verën mezi e prisnim. Ishte si një dhuratë e ngrohtë, me shumë fruta. Kishe ç’të haje. Edhe nata ishte e bukur në verë, krahasuar me atë të frikshmen, të zezën pis të dimrit.

Në fillim të verës shfaqeshin xixëllonjat, të cilat dukeshin si pika shiu të ndritshme kur binin. Sikur bënin pakëz dritë dhe ndriçonin mjedisin e errët rreth e rrotull. Nganjëherë më zinte nata në mal me dhitë dhe kur nuk kishte hënë e asnjë grimcë drite (as xixëllonja), përveç yjeve të shumtë që mbulonin si dritëza të largëta krejt qiellin, si kureshtar që isha, i vështroja ata ngultas dhe gjatë. Dukej si një akuarium i stërmadh dhe vetja më ngjante e vetmuar, në fund të tij, duke vështruar nga poshtë madhështinë. Çuditesha prej tyre.

Kishte dhe yje që binin, duke përshkuar një rrugë të ndritshme, të gjatë e më tej zhdukeshin. Këta i numëroja çdo herë. Mos i numëroni na thoshin të rriturit se dalin iriqë nëpër duar. Por unë i numëroja.

Sa fillonte vera, motrat mblidhnin lulekuqe e kamomil, sidomos motra e madhe. Arat me grurin e artë zakonisht skuqnin nga lulekuqet dhe ajo e mbushte thesin me to. Mbaj mend që e shoqërova dhe unë një herë.

- I shesim, më thoshte, - se i përdorin për të bërë ilaçe. Unë habitesha se si mund të bëheshin ilaçe me lulekuqe apo kamomil.

Motra e madhe punonte shumë. Vilte duhan e bënte vargje në kooperativë, një punë që jo vetëm i merrte gjithë ditën, por ishte edhe shumë e lodhshme.

Frutat fillonin me bajamet e njoma, me qershitë e kumbullat shqerake. Ne nuk kishim bajame, apo qershi dhe as kumbulla shqerake. Arra kishim. Pemët e qershive më bënin shumë përshtypje nga bukuria e ngjyrave, kur mbusheshin plot me kokrra të pjekura plot lëng, të mëdha (të verdha, apo të kuqe) ngatërruar e fshehur nëpër gjethet e gjelbërta. Kur qershitë mbaronin së vjeluri, shkoja dhe kontrolloja se mos kishte mbetur ndonjë kokërr ndër gjethe, të cilën e gjeja ngaqë ajo tradhtohej nga ngjyra.

Unë, zakonisht haja bajame me kripë, haja qershi nga të kooperativës dhe kumbulla nga të fqinjit. Kujtoj që nga kumbullat më mpiheshin dhëmbë e dhëmballë. Të gjithëve u mpiheshin dhëmbë e dhëmballë kur hanin kumbulla të tharta. Ku i gjeje do thotë ndonjëri. Merrja nga ato të kooperativës (ndoshta mund të ishin edhe tonat, por që na i kishte marrë kooperativa). Me një fjalë, i “vidhja”, megjithëse këtë fjalë nuk e njihja, ndërkohë që babanë e kisha roje të fshatit.

Një herë na kapi me motrën e vogël. Unë lart në qershi dhe ajo poshtë që t’i hidhja ndonjë kokërr. Mua më futi një dackë. Po të rrahurën më të fortë që mbaj mend ma ka bërë vëllai më i madh. Atë ditë më kishte marrë me vete për të bërë dru në mal. Shkuli me një kazmë shumë kukla (rrënjë drurësh). Pasi ngarkoi njërën anë të samarit të gomarit me kukla, më tha ta mbaja që të mos binte, ndërkohë që ai të ngarkonte anën tjetër. Si duket, për atë punë më kishte marrë.

Unë po mundohesha, por s’e mbajta dot, ngaqë isha i vogël e s’kisha fuqi dhe samari ra mbi mua. Për këtë më ka rrahur aq fort, saqë dhe sot, sikur më dhemb trupi. Kam qarë shumë atë ditë.

Njëherë tjetër, kur të dy ishim në mal, më tha që të shkoja të merrja misra të njomë në një arë të madhe, e cila ishte në një si formë lugine midis Shëndëlliut dhe një tjetër mali në vijim, i ngjashëm me të, por që nuk kishte lisa në majë.

Në fakt, atje ndodhen tri kodra të mëdha, varg, njëra pas tjetrës, të cilave u thoshim male, por që ishin kodra të valëzuara. Unë i thashë nuk shkoj, sepse kam frikë mos më kap roja.

- Shko, shko, - tha, - se ti je më i shkurtër se misri dhe roja nuk të shikon.

U binda dhe shkova. Mora dymbëdhjetë misra, duke i futur ca në brez. Me vrap zbrita te vendi ku lashë vëllanë, teksa ai kishte ndezur një zjarr, i cili kishte formuar shumë thëngjij. I poqëm të dymbëdhjetë misrat në prush dhe hëngrëm nga gjashtë secili. Hanim për herë të parë atë ditë. Ngaqë ishim shumë të uritur, i kullufitëm të gjithë.

E pra, thashë që verës kishte shumë fruta. Aq shumë kishte, saqë vëllai i cili më kishte rrahur, gjatë gjithë verës nuk erdhi asnjëherë në shtëpi të hante bukë, sepse ushqehej vetëm me fruta nga të kooperativës. E ç’bukë të hante ai? Ku shkëmbeheshin frutat me bukën e misrit?

Fiq kishte shumë, fiq të lashtë kokërrmëdhenj e të kërthinj kokërrvegjël, veçse më të ëmbël. Sa të mirë që ishin! I mbaj mend atje poshtë te bahçja jonë, ku mbillnim zarzavate. Bostan i thoshim asaj. Bostani lëshonte aroma nga më të këndshmet që mund të imagjinoje. Aromë domateje, kastraveci e sidomos aromë pjepri, të cilën sot, sado që përqendrohem të nuhas kur dal për të blerë, nuk e ndjej gjëkundi.

Bahçja kishte dhe kunguj, kunguj shumë të mëdhenj, pa aromë, me të cilët mamaja bënte byrek, por që unë s’e pëlqeja dhe nuk e haja. Sidoqoftë, shkoja shpesh atje për t’i nuhatur ato aroma dhe që të haja fiq direkt nga pema.

Mamaja gjithmonë bënte pala fiku për dimër. Te bostani kishim edhe shegë e një arrë të madhe. Ullinj nuk kishim. Nuk lejohej. Neve, kooperativa na kishte marrë shumë ullinj. Të gjithë ata që kishim deri atëherë. Por nuk guxonim të flisnim. Dukej se ullinjtë “na bënin të pasur” dhe ata që kishin fituar luftën, të pasurit i urrenin.

Edhe rrush kishte shumë, që më parë kishte qenë yni, por tani ishte i kooperativës. Rrushi rritej në pjergulla, majë pemësh. Rrushi më i mirë ishte korithi, kokërrzgjatur e i kuq, kokërrmadh, i dendur.

Kur fillonim të mblidhnim arra, apo dhe thana të kuqe, koha fillonte të ftohej. Ashtu e përjetonim me keqardhje fundin e verës.

Dimri fillonte pa fruta e pa dhallë, ngaqë dhitë përgatiteshin për të bërë keca në pranverën e radhës. Pastaj prapë ftohtë. Jeta ishte stinore. Stinët i dalloja mirë.

***

Në shtëpi kishim një dhomë me oxhak, ku në dimër ndiznim zjarr me kukla, ndërsa, kur bënte shumë ftohtë, ndiznim ndonjë kërcu lisi zjarri i të cilit zgjaste më shumë, duke u djegur në të kuq; ndërsa ne uleshim përqark vatrës në krye të të cilës rrinte babai këmbëkryq. Unë nuk rrija dot këmbëkryq. S’ia thosha për qoshé. Edhe sot e kam vështirë. Shtëpia jonë prej muresh guri kishte dy dhoma, të dyja me oxhak. Por atë më të mirën, me dysheme druri, e përdornim vetëm për miq. Nuk rrinim atje. Kishte edhe dy banja, të cilat zakonisht nuk i përdornim, ngaqë mungonte uji i rrjedhshëm.

Shpesh edhe këndonim. Përballë zjarrit, ngaqë i afroheshim shumë, na digjte fytyra, ndërsa nga kurrizi të gjithë kishim ftohtë; përveç babait, i cili ishte në qoshé. Mbaj mend se motra më e madhe nga unë, kur këndonim, e kishte zërin më të fortë, për çka më vinte pak inat. Këndonim nën dritën e thëngjijve të kuq, me pak hi në të bardhë të zjarrit flakëpak, derisa ai fikej vetë e më pas të gjithë rrokulliseshim për të fjetur, po në atë dhomë; në ca dyshekë mbi rrogoz e jorgan prej lecke.

Unë flija me gjyshen dhe me një mace, e cila shpesh na futej poshtë jorganit. E ndieja butësinë e saj kur e prekja me këmbë. Dukej se kishte ftohtë. I doja macet.

Nuk mbaj mend të uleshim ndonjëherë bashkërisht rreth sofrës për të ngrënë. Ndoshta rrallë. Vetëm mbaj mend se, kur ndodhte ndonjëherë, të gjithë nxitonin të hanin, shenjë që tregonte se çdonjërin e kishte marrë uria dhe... po të mos nxitoje, ngeleshe edhe pa ngrënë.

Një herë më kujtohet se isha brenda shtëpisë dhe dikush më tha të dilja pak jashtë të shihja dhitë, nëse ishin të gjitha në vathë. Teksa dola nga dera e pasme e shtëpisë, ndjeva që m’u morën këmbët dhe u rrëzova. U rrëzova, por në atë çast nuk e mora vesh se për ç’shkak. Në fakt kishte qenë një tërmet i fuqishëm, i cili, nga lëkundjet e forta, jo vetëm më kishte rrëzuar mua, por kishte shkaktuar dëme të mëdha, të cilat nuk i mora vesh ato ditë, por shumë më vonë, vite më vonë. Të merrje vesh ngjarje të cilat ndodhnin larg fshatit në atë kohë duheshin vite... Ose s’merrje vesh gjë fare, megjithëse për tërmetin nuk dija se ç’ishte. Shtëpive të kushërinjve u ra oxhaku dhe patën plasaritje, ndërsa shtëpia jonë nuk pësoi asnjë dëm.

Gjatë dimrit binte borë, e cila zbardhte gjithçka. Mbaj mend që, pas borës ditët ishin me diell, por me erë të ftohtë. Frynte thëllim që nuk durohej. Ne, fëmijët, edhe gëzoheshim, ngaqë mbushnim ndonjë tas me borë, të marrë nga çatia dhe e hanim me pak pekmez, kur kishte. Atë e quanim ëmbëlsira e ftohtë. Të ftohtët sikur nuk e ndienim, megjithëse bridhnim zbathur dhe të pa veshur. Të sëmuresha, nuk më kujtohet ndonjë rast, përveçse ndonjëherë që më dhimbte barku.

Në pranverë, pasi kishte pushuar shiu, shkoja te një livadh aty pranë dhe mblidhja kërpudha, të bardha sipër, e poshtë ngjyrë rozë. Dalloheshin menjëherë nga bardhësia midis barit të gjelbër. Kërpudha pas shiut... shprehje, të cilën më pas e dëgjoja shpesh, vend e pa vend. U hidhja pak kripë, i piqja në prushin e kuq dhe i haja. Sa të shijshme që ishin!

Gjatë verës, një herë kisha dalë në avlli (kështu i thoshnin oborrit) para shtëpisë dhe po prisja babanë që të zbriste nga mali e të kalonte aty. Në mal kishte vdekur një kushëriri ynë. Babai e kishte pikasur kalin që nga shtëpia, nga ku dukej të vraponte, vajtje-ardhje, atje te brezhda, po pa e komanduar kush. Shenjë jo e mirë për babanë. Ai, kushëriri, kishte kalë dhe shpesh lëvizte me të.

Pasi kishte thirrur djalin e tij (burrë i rritur edhe ai, madje me shumë fëmijë) ishin ngjitur atje dhe më pas, po zbrisnin duke mbartur dhe të vdekurin. Unë i pashë duke kaluar para avllisë. Babai me të vdekurin në kurriz, ndërsa ai tjetri i mbante këmbët drejt.

Për herë të parë shihja të vdekur, por nga larg. Se si më hyri një frikë. Më ka mbetur në mendje. Edhe kur e çuan në varr, e pashë që e mbartnin disa burra në një vig, mbështjellë me qefin të bardhë. Në atë kohë ndër fshatra nuk përdorej arkivoli.

Unë kisha shumë frikë nga të vdekurit, se si më dukej fakti që njeriu vdiste. Çfarë jete që bënim! Më pas, shumë më pas, vlerësoja sikur kisha jetuar në lashtësi. E ç‘ndryshim kishte? Në shtëpi prej guri, të ndërtuar nga muratorë të zotë dhe me mjete rrethanore jetonim, si edhe ata, të lashtët e lashtësisë.

* * *

Më tregonin që vëllanë e madh e kisha në Çeki për studime. Ku e dija unë që kisha një vëlla me studime dhe, për më tepër, në Çeki?! Ku e përfytyroja unë Çekinë? Unë shihja aq hapësirë, sa më hante syri aty në fshat. Bota për mua aq ishte. Sidoqoftë, një ditë më thanë se vëllai do të vinte me pushime. Atë vit unë do të shkoja për herë të parë në shkollë. Më thanë se ai do të më sillte një kostum.

Ditën që do të mbërrinte ai në fshat, isha me dhi në faqen e malit, prej nga ku vështroja pa pushim rrugën që hynte në fshat. Prej aty shihej dhe mali i Tomorrit, i cili në dimër mbushej plot me borë. Sa madhështor që dukej, sikur cekte qiellin e kaltër! Ndërsa kur prisja të shihja nëse vëllai po vinte, sytë më shkonin vetvetiu tek ai mal. Dëbora kishte shkrirë plotësisht dhe mbi kurrizin e tij shihje vetëm gjelbërim. Në maj dukeshin zona të zhveshura, por prapë ai dukej i madhërishëm.

Shtëpia ku banoja, e rrethuar nga male jo të larta, përveç Tomorrit, megjithëse pak larg, dukej e izoluar nga qytetërimi. Ajo vendndodhje e shtëpisë më jepte ndjesinë se kurrë nuk do ta kontaktoja ndonjëherë qytetërimin, megjithëse malet rreth saj ishin jo shumë të larta dhe kishte rrugë dalëse këmbësorësh.

Kam pritur gjatë duke vëzhguar. Sytë më ngelën te rruga në të hyrë të fshatit. Më në fund, pashë një kalë të bardhë, ngarkuar me dy valixhe dhe këmbësorë, të cilët po ecnin. E kuptova se ishin ata. Kush tjetër mund të ishte? Si dukej, kalin e kishin marrë borxh, ngaqë ne kishim gomar. Shpejt, mora dhitë dhe mbërrita në shtëpi para ardhjes së tyre.

Se si më dukej vëllai, kur e pashë. S’më kujtohej fare. Ishte i pashëm, veshur bukur, fytyra e pastër i ndriste nga bardhësia, me flokë të zinj e kaçurrela. Por më bëri përshtypje fakti që nuk ishte me opinga si gjithë të rriturit aty në fshat. Kishte veshur këpucë shumë të bukura. Këpucë çeke thoshin. Nuk kisha parë ndonjëherë këpucë. Edhe vëllain nuk më kujtohej nëse e kisha parë ndonjëherë ashtu. I përkiste një bote krejt tjetër.

Kishte sjellë një gramafon dhe disa pllaka muzike. Edhe kostum për mua, që më rrinte ishte i madh, ndaj dhe e lamë në valixhe, megjithëse edhe zbathur s’mund ta vishja. Më kishte sjellë dhe një makinë të vockël lodër. Për herë të parë kisha një lodër e cila kurdisej. Nga të përdorurit e tepërt m’u prish shpejt. E laja me sapun, sepse mendoja se ngaqë ishte bërë pis nuk ecte.

Kur e vështroja vëllanë, më dukej gjithmonë si për herë të parë: shumë i bukur, tjetër krijesë. Domosdo, vinte nga Çekia, që unë s’e dija se ku binte e ç’ishte.

Çfarë mjedisi që krijoi ardhja e tij! Unë isha tepër i gëzuar. Vëllai më nxori në fotografi në majë të një mani dhe më pas me macen e zezë, duke e mbajtur prej dy këmbësh, me motrën e vogël, ulur te guri ku hipte nusja në kalë. Nuk e dija se mund të dilje në fotografi e të dukeshe ashtu siç ishe. Pas disa ditësh vuri gramafonin të këndonte me një pllakë të muzikës së lehtë, si i thoshin atëherë. Por e kuptoi që nuk u pëlqye dhe e ndërroi me një të muzikës labçe. Të gjithë u ngazëllyen.

- Po ty kush të pëlqeu? - më pyeti.

- Muzika labçe, - i thashë.

Më pas, pasi vëllai iku sërish në Çeki gramafonin e përdorja unë. U bëra mjeshtër. E vija në dritaren e dhomës së miqve që të dëgjohej dhe nga kushërinjtë rrotull nesh. Më në fund e kuptova se nuk ishte ndonjë që këndonte brenda gramafonit.

***

Jeta vazhdonte e qetë, por tepër e varfër, e ashpër. Megjithatë unë e pëlqeja. Ndoshta ngaqë s’e kuptoja. Nuk e kuptoja se ne duhet të hanim dhe që të hanim duhej që dikush të kujdesej. Dhe ata ishin babai e mamaja. Kooperativa nuk siguronte asgjë për të jetuar.

Ne kishim tre dynymë tokë dhe bahçen (bostanin, siç i thoshim) ku mamaja mbillte perime, ndërsa në tre dynymët e tjerë mbillnim misër për bukë. Babai mbillte ndonjëhere edhe elb, por rrallë, sepse buken e elbit ne e hanim si të babëzitur dhe mbaronte shpejt. Por kjo ndodhte vetëm në verë.

Një herë ngelëm pa bukë në shtëpi. Babai shkoi për të blerë misër, po nuk gjeti. Mamaja, e tejvuajtur, na gatuante lakra të egra, të cilat i mblidhte aty përreth. Duke pritur gjatë, ditë më vonë, më në fund pamë gomarin, ngarkuar me dy thasë dhe babanë që po e ngiste nga pas. Thasët ishin me bukë gruri, që unë s’i kisha provuar ndonjëherë. Hëngrëm pak atë ditë. Sa për të shuar urinë dhe më pas, kur gjeti miell misri, bukën e grurit e përdornim me racione të vogla si gjellë, duke e ngrënë me bukë misri.

Ne si fëmijë, ishim mësimdashës. Të gjithë mësonim. Mbase edhe ngaqë s’kishim me çfarë të merreshim. Mungonte prona private. Me sa duket, prindërit kishin bërë shumë fëmijë që, kur të rriteshin, të punonin tokën, të cilën babai e kishte blerë me shumicë. Por atë tashmë e kishte marrë kooperativa. Prandaj dhe të mëdhenjtë kishin shkuar nëpër shkolla të ndryshme. Kishim mbetur aty në fshat dy motrat, unë, gjyshja dhe prindërit. Vëllai i madh, i cili studjoi në Çeki, u bë mjek stomatolog dhe u emëruar në Fier. I vetmi i atillë në atë qytet dhe prandaj i ecte fjala atje…

© Agron Shehu