Shkodra e fëminisë time - Nga Bedri Dedja

Fragment nga libri autobiografik “Nëpër ravat e jetës”

Psikologët thonë se kujtimet e para që ruhen nuk e kalojnë kufirin e moshës trevjeçare dhe rrallë hyjnë në vitin e dytë të jetës. Është diçka e provuar nga të dhënat e shumë njerëzve të cilët kanë shkruar kujtime. Mund të ketë ndonjë përjashtim dhe këtu nuk ka asgjë të jashtëzakonshme.

Nuk mund ta përcaktoj me saktësi kufirin tim të fillimit. Ruaj vetëm disa mbresa që i kam përmendur më lart për lagjen ku banoj edhe sot dhe për shëtitjet buzë kodrës së Fuat Beut (Rruga e Elbasanit në Tiranë, pranë Qytetit të Studentit), siç quhej atëherë. Më kujtohet një dyqan ku më blenë një karrocë dore me “dollapë” që rrotulloheshin bashkë me rrotat dhe që drejtohej me dorën e djathtë nëpërmjet një bishti të gjatë.

Më quanin “trim“ se shkoja vetëm me këtë karrocë për të blerë ndonjë kile sheqer në një dyqan aty afër, ku sot ndodhet ndërtesa e vjetër e Bibliotekës Kombëtare. Rruga nga shtëpia kalonte nga buza e kodrës në rrugicën ku sot bën prova banda frymore e Tiranës dhe që në atë kohë (edhe sot) ishte xhami. Përshkoja urën e Tabakëve për të shkuar në dyqan dhe fill i vetëm kthehesha në shtëpi, pa më ngacmuar njeri. Pastaj u transferuam në Shkodër.

Udhëtimi nuk më kujtohet (duket kam fjetur), ndërsa hoteli ku kemi qëndruar gjersa gjetëm shtëpi me qira, më del parasysh i gjallë si sot. Shtëpitë e para ku kemi banuar (jo më shumë se dy) kanë qënë në lagjen e katolikëve te Arra e Madhe. Ende mbaj mend, megjithëse ishim muslimanë, kur shkonim e vizitonim Kishën e Madhe, hynim brënda dhe hipnotizoheshim nga madhështia e saj, nga Statuja e Shën Mërisë që nxirrte lotë, nga predhat e ngulura në muret e Kishës më 1911, kur e gjuajtën malazezët.

Ruaj një fotografi ku kam dalë me kostum kombëtar në një lulishte para ndërtesës së Prefekturës së Shkodrës, përbri gjimnazit. Në fotografi është shënuar viti 1934.

Kufiri i fillimit të kujtimeve, pra, është brënda normave. Në Shkodër jetuam me nënën, burrin e saj xha Zenelin dhe vëllanë tim të vetëm, Skënderin. Xha Zeneli punonte si postkomandant i xhandarmërisë së Shkodrës, por ai nuk iu kundërvu asnjëherë njerëzve të thjeshtë; përkundrazi, e donin të gjithë se bënte të pamundurën për të shpëtuar njerëz të varfër që atëhere i quanin “dhunues” të rendit.

Shkodranët e shtresave të ndryshme e donin dhe e respektonin dhe unë ruaj në kujtesë vizitat e shumta në familjet e tyre ku kalonim netë të tëra së bashku me ta. Më vonë, kur Italia fashiste pushtoi Shqipërinë, miqtë e tij shkodranë e maskuan xha Zenelin me veshje civile dhe më pas i gjetën një punë të thjeshtë në një agjenci transporti në rrëzë të Rozafës, në të dalë të Pazarit të vjetër, aty ku rruga nisej për në Tiranë e Durrës.

Në pushimet e verës së viteve 1939 dhe 1940, bashkë me vëllanë tim, Skënderin e dy-tre shokë, me Hamit Boriçin, Burhan Draçinin e Ylli Radovickën, shkonim dhe e kalonim gjithë ditën te Agjencia e transportit në Pazar të vjetër ku laheshim në Shirokë, ose u shisnim fruta ushtarëve italianë.

E kam të vështirë të tregoj se si janë fiksuar në kujtesën time, si në një ekspozitë artesh figurative, tablotë, peisazhet e natyrat e qeta të asaj kohe. Mbi kokë, në të majtë, shtrihej Rozafa hijerëndë. Poshtë, në të djathtë, Pazari i vjetër, një panair tregëtar i rrallë për botën e atëhershme, një “enciklopedi” dyqanesh të zanatçinjve, ku ushtroheshin të gjitha zejet, një mizëri njerëzish, si bletët e mbledhura në zgjua, zëra të gëzueshëm, tingëllime çekanësh e afsh farkash. Me shembjen e dhunshme të Pazarit të vjetër, Shkodra humbi një nga thesaret e saj më të mëdhenj të shekujve. Kur kalon sot në rrugën anash vendit ku ka qënë Pazari i vjetër, të merr vaji. Ku u varros ajo jetë e gjallë e Shkodrës? Ku ikën gjithë ato zëra të gëzuar të Pazarit të vjetër të këtij qyteti?

Në kujtimet e mia kanë mbetur të pashlyera ditët kur xha Zeneli, i cili nuk prishte kurrë për vete asnjë grosh për duhan o ndonjë gotë raki, na jepte neve nga një çerek leku për të ngrënë pilaf te akshiu-magjistar i Pazarit të vjetër. Nuk i harroj kurrë çastet kur afroheshim tek Teqja e Pazarit të vjetër dhe nga dritarja vështronim si me frikë “varrin” jeshil me eshtra kali brënda. Nuk e harroj as vrapin tonë për tu ngjitur në kala e lojën e futbollit me top llastiku nëpër barin e gjelbër pranë atyre bedenave, ku lavdia e Shkodrës ishte e pashkruar, por e pranishme njëlloj si flladi që në verë vinte nga malësitë.  

… Kur erdhi në Shkodër Perandori i Italisë, Etiopisë dhe Shqipërisë, Viktor Emanueli III, ne parakaluam para tij me shkollën “Parrucë” bri tribunës, te Prefektura. Ishim të veshur me kostume kombëtare, me qeleshe e fustanella. Çuditërisht, grupin tonë të parakaluesve e kishte fotografuar një artist (ndoshta Marubi). Ajo fotografi, më vonë ishte bërë kartolinë dhe shtypur e shumëfishuar në Itali. Unë dukem aty në rreshtin e parë, përpara perandorit trupshkurtër italian. Vite më vonë, ndoshta pas tridhjetë vjetësh, këtë kartolinë ma çoi dhuratë Xhemal Dini nga Shkodra, i cili çuditërisht e kishte ruajtur e tashmë, unë e mbaj në arkivin tim. 

Xha Zeneli ishte si një baba i vërtetë për mua dhe vëllanë tim, Skënderin. Ai na mbante gjithmonë pranë dhe tregonte një përkushtim të veçantë ndaj nesh, për të cilin e kam vlerësuar shumë gjatë gjithë jetës sime. Unë shkoja shpesh tek ai në Prefekturë. Më kujtohet edhe sot, kur ngjisja shkallët për në katin e sipërm e shkoja tek zyra e tij që ndodhej majtas, në fund të korridorit. Kishte një makinë shkrimi, ku për herë të parë provova tastet. Nga dritarja dukej burgu i Shkodrës që ndodhej prapa ndërtesës së Prefekturës. Xha Zenelit i vinte shumë keq për të burgosurit që ndodheshin brënda mureve të tij dhe shpesh herë gjente një shkak për të kaluar andej. Edhe mua më vinte keq për ta kur i shihja nga dritarja, tek vinin rrotull të mërzitur prapa hekurave.

Në Shkodër ku kam kaluar vitet e fëmijërisë së hershme dhe disa ngjarje të mëdha nuk i kam përjetuar për së mbari, por koncerti i Tefta Tashkos më kujtohet si në mjegull, sepse kemi shkuar ta shohim familiarisht. Po ku kisha vesh unë atëherë, për të perceptuar gjeninë e sopranos shqiptare?

Në Shkodër kam njohur për herë të parë monedhën e napolonit të floririt të Ahmet Zogut. Atëherë ndiqej një politikë për zhvleftësimin e napolonit flori (se duhej të mblidhej në thesarin e shtetit) dhe ta kthenin me 98 lekë. Një herë më çuan të blej mish te kasapi. Ai më dha një kilogram me çmimin 1 lek/kg dhe më ktheu kusur 97 lekë. Më kujtohet se kur u ktheva në shtëpi, me mishin mbetën të kënaqur dhe llogarinë ma quajtën të saktë.

Në atë moshë, përveç leximeve kam patur si pasion edhe punë të tjera. Meqë kinemaja ishte arena më e dashur e kalamajve, hynim gjatë verës në kinema “Gloria” të Shkodrës në ora 12 dhe dilnim në ora 20, duke ndjekur njëra pas tjetrës katër seanca. Pasioni për kinemanë më shtyu “të krijoj” vetë kinema. Kështu nisi “krijimtaria ime letrare” në moshën tetë vjeç. Shtëpitë e Shkodrës kishin hajate të mëdha në katin e parë. Aty varja një çarçaf të bardhë. Prisja figurina kaubojsh prej kartoni, me një krande të lidhur prapa. Ndizja ndonjë qiri, ose llambë pas perdes së bardhë dhe shfaqja “filmat” me hije, duke imituar ato që kishim parë në “Gloria”. Spektatorë ishin moshatarët e mi, të cilët hynin në “kinema” duke “paguar” me ndonjë kokërr kumbull të papjekur, ose me ndonjë komçë.  

Na tërhiqte edhe koleksionimi i figurinave të artistëve të Hollivudit. Në atë kohë ishte e famshme një aktore në moshë të re me emrin Shirli Temple. Në shitje kishte edhe çokollata të lira, mbështjellë me figurina të ndryshme të saj. Madje thuhej se po të plotësohej koleksioni i tyre, mund t’i drejtoheshe fabrikës së çokollatave në Itali, duke fituar një çmim të majmë, si në telebingon e sotme. Me sa mbaj mend, nuk fitova as unë dhe as shokët e mi ndonjë çmim, megjithëse i plotësuam disa herë figurinat e koleksionit. Ç’është e vërteta, gjithmonë mungonte njëra prej tyre.

Disa kohë banuam në rrugën Badraj afër Dugajve të Reja. Në të njejtën rrugë banonte edhe Loro Boriçi, gjeniu i futbollit shqiptar. Sa herë që loznim futboll përjashta e kalonte Loroja, ai futej instiktivisht dy-tre minuta në lojë me ne dhe nuk largohej pa na dhënë pasin që të bënim gol. Pak më tej, në një shtëpi të stilit alpin, jetonte piktori i madh Simon Rrota. Ai kalonte gjithnjë i menduar nëpër rrugën Badraj dhe vetëm një herë ngrinte kokën, sa për të na buzëqeshur. Unë hipnotizohesha sa herë e shihja të kalonte përpara meje. Madje e prisja dhe e përcillja me vështrim të ngrirë gjatë gjithë rrugës, që në momentin kur shfaqej te kthesa e shtëpisë së tij dhe gjersa zhdukej në kthesën tjetër, për te Dugajt’ e reja.

***

Në shtëpinë e rrugës Badraj kam shpëtuar për mrekulli nga vdekja. Një ditë, xha Zeneli po pastronte revolverin e tij dhe unë po i qëndroja përballë, duke ndjekur me vëmëndje të gjitha lëvizjet që bënte. Pa e ditur se revolveri mund të kishte fishek në grykë, ai shkeli këmbëzën pa dashje dhe plumbi doli prej grykës së armës, duke u futur në dysheme midis këmbëve të mia. Ai u zverdh në çast dhe fytyra i mori ngjyrën e limonit. Pastaj psherëtiu thellë kur u bind se nuk kisha pësuar gjë dhe mbeti për një kohë të gjatë i heshtur dhe pa lëvizur në kolltukun e tij.

Badraj ishte zonë katolike dhe aty kemi kaluar çaste të lumtura fëminore, duke u hedhur nga një kopsht tek tjetri. Duke lozur kështu, përfytyroja gjithnjë djemtë e Rrugës Pal (“Djemtë e rrugës Pal” është një roman për fëmijë i shkrimtarit hungarez Ferenc Molnár, 1878-1952). Edhe sot habitem kur mendoj se sa tolerante ishin familjet katolike shkodrane aty përreth, që na lejonin të bënim njëqind të zezat si fëmijë, pa u mërzitur asnjëherë, pa na qortuar e pa na bërtitur…

Me Shkodrën dhe shkodranët e viteve të para të fëmijërisë sime unë s’mund të lahem, sikur të shkruaj edhe një epope të tërë. Më ka mbetur shumë e dashur edhe sot dhe nuk e ndjej veten të qetë, po të mos e vizitoj dy herë në vit dhe të dal që herët në mëngjes nga hoteli, për të kaluar me mall nëpër tërë ato rrugë e rrugica e për të dëgjuar hapat e fëmijërisë time, të qeshurat e zhurmën e lodrave të dikurshme. Mbi të gjitha, ruaj dashuri dhe stimë të madhe për njerëzit dhe bashkëqytetarët e mi shkodranë. Ç’është e vërteta, në ato kohë edhe mund të ndihej dasia dhe përçarja fetare në disa raste, por si shpjegohej që neve, jabanxhinjve muslimanë na donin pa dallim, si katolikët, ashtu edhe muslimanët e Shkodrës…

***

… Ndonjëherë, nga njëfarë mëndjelehtësie, disa njerëzve u rrëshqasin nga goja shprehje anekdotike për shkodranët. Mendoj se nuk duhet gjykuar asnjëherë në sipërfaqe; duhet të hysh thellë në shpirtin e njerëzve dhe të zbulosh thesaret e fshehura. Shkodra nuk është vetëm humori dhe muzika, megjithëse për këto duhet t’u pish dollinë! Simboli i Shkodrës nuk është shprehja fluide “boll me kenë shkodran…”! Diku kam lexuar te Sami Frashëri, në “Kamus-ul alam” një vlerësim shumë të lartë për shkodranët, afërsisht të tillë: “ata (shkodranët), qenë heronjtë e pamposhtur shekullorë të të gjitha dyndjeve që erdhën nga Veriu, kuptohet, së bashku me malësorët e Mbishkodrës. Në rast se maja kufitare e Vermoshit mbeti edhe sot kala e pathyeshme, të cilën kurrë nuk do ta kapërcejë ndonjë armik, - kjo është merita historike e tyre, është vija e gjakut të kuq shkodran e mbishkodran, që i qëndron në gjoks si zbukurim trimërie çdo shekulli shqiptar”.

I vogli tutet në një mjedis të ri e të panjohur, larg kushërinjve, të afërmëve, me të cilët është mësuar që ta përkëdhelin. Këtë ndjenjë tutjeje dhe mbylljeje në guackën familjare nuk e kam ndjerë në Shkodër. Na rrëmbeu vorbulla e dashurisë së bashkëmoshatarëve dhe asnjëherë nuk e ndjemë veten se nuk ishim shkodranë, as kur në festa ndizeshin zjarre në rrugë e rrugica dhe ne kapërcenim mbi to, as kur soditnim vargun e karnavaleve, as kur thyenim ndonjë degë kumbulle të komshinjve e as kur shkonim në shkollë.

Ne ishim muslimanë dhe këtë e dinin familjet katolike që na strehonin në gjysmën e shtëpisë së tyre. Kur vinin Pashkët, ne bënim familjarisht vizita në shumë familje të njohura dhe kur ktheheshim në shtëpi, krenoheshim me dhuratat, me kuleçët e butë e me dhjetëra vezë të stolisura e të lyera në mënyrë mjeshtërore. “Kufiri” i festës fetare katolike, sikur nuk ndjehej fare midis nesh dhe atyre, që na prisnin me aq bujari. Kështu jetuam edhe në lagjet muslimane. Mbaj mend dhjetra oborre e shtëpi, ku kam lozur me bashkëmoshatarët djem e vajza. Nënat shkodrane ishin të mira, të dashura, të dhemshura dhe kurrë nuk na e prishën ndonjëherë lodrën dhe gëzimin tonë, madje edhe kur hypnim dhjetë kalamaj në man…

***

Atëherë, kur jetonim në shtëpinë e vogël në rrugën Badraj, nuk më shkonte mendja se gati për çdo ditë kaloja para shtëpisë së Risto Siliqit… Të dielave, si rregull, vizitonim familjarisht kishat e bukura të Shkodrës gjer te ura e Bahçallëkut. Një kuriozitet tjetër ishin varrezat e Rrmajit. Edhe atje qëllonte të shkonim jo një herë, sepse sipas prindërve, ai ishte një vend i shprehjes së kulturës humane, një muzé, që nuk e gjeje lehtë në Shqipëri. Kjo varrezë nuk na trembte dhe nuk na shkaktonte frikë ne të vegjëlve. Unë i kam vizituar edhe herë të tjera me shokë varrezat e Rrmajit, për të cilat poetët shkodranë kanë shkruar vargje të mrekullueshme atdhetare e shumë të frymëzuara. Përtej Rrmajit vinte Kiri, tmerri i Shkodrës në kohë vërshimesh dhe shkolla ime e parë e notit me shokët e vegjël shkodranë. Lumi a përroi i Kirit, siç mund ta thërrasin sot, qé arena e parë për të mbrujtur pavarësinë, pa hyrë ende në shkollë.

***

Më kujtohen dy episode që lidhen me bindjen se feja në atë kohë ishte jashtë vellos së gëzimeve tona fëminore. Diku, nën lagjen Parrucë, në rrugën që vinte nga Zdralja për në drejtim të liqenit (kjo ishte një rrugë paralele me atë kryesoren e hyrjes së Shkodrës), në një rrugicë djathtas, pa shkuar te shtëpia e dikurshme e Pipajve, ndodhej një qëndër e bektashinjve. Kur kishin festë, ata gatuanin një ashure kaq të mirë, sa të lëpije gishtat. Asnjëherë nuk ndodhi që të na hipnotizonin dervishët, përveç asaj dite, kur merrnim një tas e një lugë nga shtëpia dhe e mbushnim nga kazani i tyre. E jo vetëm një herë… Kalonte ajo ditë dhe një vit të tërë nuk kujtoheshim më për ziqrin e dervishëve, megjithëse ai ishte një spektakël interesant për ne të vegjëlit.

Nuk mbaj mend se ç’vit ka qënë kur në Shkodër nisi të ndërtohej xhamia e madhe me dy minaret, aty ku sot ndodhet Biblioteka e Shkodrës. Ndërtimi i saj vazhdoi gjatë dhe mua nuk më kujtohet nëse arrita ta shihja të përfunduar, pasi u larguam nga Shkodra. Por, ama, kur ishte karabinà, futeshim e loznim brënda “Tom Miksash e Bob Stelerash” (sipas filmave të kaubojve), ngjiteshim nëpër shkallët e rrumbullakëta të minareve, duke imituar të shtënat e revolverëve dhe qemë të bindur se si kalamaj që ishim, as Zoti dhe as hoxha nuk do të na mallkonin.

Shkodra, si qytet më ka impresionuar gjithnjë. I dashuroja ato mure të lartë me gurë të bardhë e gri rreth kopshteve, dyert e rënda të oborreve si porta kështjellash që hapeshin vetëm për karro e që kishin nga një deriçkë të vogël për njerëzit, kullat e sanës, vendet më të bukura për lodra, drellëzat e gjelbra që vishnin muret e jashtme me aqë hijeshi, kopshtet plot fruta… Vallë, a ka mbetur ndonjë kopsht shkodran i asaj kohe pa më kënaqur me bujarinë e vet?

***

Në klasën e parë të shkollës fillore “Parrucë”, një nga shkollat e para laike të Shkodrës (në mos e para), e hapur para shpalljes së Pavarësisë, hyra në Shtator të vitit 1935 dhe e mbarova më 1940. Ishte një shkollë shëmbullore, me një drejtor shumë të mirë, Gani Dizdarin, të cilin e pata edhe mësues në dy klasa, në të tretën dhe në të pestën. Në tri klasat e tjera patëm mësues Ismet Shaqirin, nga Gjakova.

Gani Dizdarin mund ta quaj pa frikë një mësues të përsosur, të përkushtuar, kërkues dhe të vëmëndshëm deri në detaje. Ai shkëlqente edhe si njeri, edhe si drejtor e mua më vjen keq që nuk është nderuar me titull të lartë.

Për Ismet Shaqirin do të desha të shkruaj pak më shumë, jo vetëm sepse ai më kishte favoritin e klasës, po edhe se më nxiti i pari ndjenjën e krijimtarisë letrare.

Në dhjetor të viti 1973 e takova në Prishtinë, shumë të plakur. Kishte ardhur nga Beogradi, ku jetonte me të birin, mjek i mirënjohur, për të marrë pjesë në festën e 30 vjetorit të krijimit të KNÇ të rrafshit të Dukagjinit dhe të Kosovës. Nuk mbante mend asgjë konkrete për nxënësit e shkollës së Parrucës. Harresa kishte rënduar shumë mbi kujtesën e tij… Ismet Shaqiri, normalist, me një natyrë krenare ishte një nga mësuesit më të mirë në ato vite, i pasionuar për të na mësuar me mjeshtëri.

Më kujtohet dita e parë e shkollës. Kishte rënë zilja, ishim futur në klasë dhe kishte nisur mësimi. Kur papritur, u hap dera dhe së bashku me një nxënës me feste të kuqe, hyri edhe shërbëtori i shtëpisë së tij që e shoqëronte. Me sa dukej, vinte nga një familje e pasur.

- Kam porosi nga zotnia im, - i tha shërbëtori mësuesit Ismet, - që djalin të ma vendosësh në bankën e parë.

Nxënësi me feste të kuqe ishte zdap i gjatë në krahasim me ne dhe po të ulej përpara, kishte rrezik të na e mbulonte me trupin e tij pamjen e dërrasës së zezë. Ismet Shaqiri as luajti nga vëndi dhe as e prishi gjakun. I tregoi bankën e fundit dhe i tha të ulej atje.

- Do të kesh punë me zotninë - i tha shërbëtori i fyer.

Ismeti iu përgjigj qetë:

- I thuej zotnisë të vijë e të flasë me mue këtu ne shkollë dhe ta shohë të birin se deri ku i shkon koka.

Ismet Shaqiri ishte shumë i afërt me nxënësit. Në orën e edukatës fizike lozte futboll me ne dhe shtrihej në tokë si kalama, kur nuk e linim të na shënonte gol. Në klasën e dytë fillore na caktuan një mësues tjetër, po ne ishim lidhur aq shumë shpirtërisht me Ismet Shaqirin, saqë e gjithë klasa e priti mësuesin e dytë duke qarë me ngashërim. Duke parë reagimin tonë, drejtori ynë i mirë, Gani Dizdari na e riktheu mësues Ismetin dhe na mundësoi ta vazhdonim edhe klasën e dytë me të. Nuk e harroj edhe sot se si u hodhëm përpjetë nga gëzimi!

Një here tjetër, kur dëgjuam të shtënat e topave dhe pamë fishkzjarret nga dritaret e klasës, morrëm vesh se kishte lindur trashëgimtari i mbretit, Leka Zogu. Ne u ngritëm menjëherë nga bankat me britma habie, por mësues Ismeti nuk lëvizi nga katedra e tij. Ai i dha liri të plotë entuziazmit tonë naiv fëminor, ndërsa për vete ra në mendime. Kuptohet, në ato çaste ne u gëzoheshim të shtënave të topave dhe fishekzjarreve që ishin një ngjarje e rrallë për ne. Për trashëgimtarin, as që na binte ndër mend…

Më vonë, shumë vonë pas çlirimit, mësova se mësuesi ynë ishte hedhur në radhët e Lëvizjes nacional-çlirimtare dhe kishte treguar trimëri në Shkodër dhe në Kosovë. Pas Luftës, qëndroi në Kosovë. Më tej, u largua nga skena politike, ose e larguan. Mësova se nisi të shkruante dhe të botonte kujtimet e tij për luftën, nga të cilat, disa fragmente i kam lexuar te “Rilindja”, ku ndër të tjera i përmend edhe nxënësit e vet të Shkodrës, nga të cilët ruhej se mos e thërrisnin në rrugë me zë të lartë kur ishte ilegal…

***

Guri i Zi është një mrekulli e natyrës. Një monument guror në mes të fushës, ku ne, kalamajtë ngjiteshim me shumë vështirësi, por megjithatë, ngjiteshim. Në këtë fshat jemi strehuar, kur u përhap lajmi se Italia fashiste do të pushtonte Shqipërinë. Banuam te një fshatar bujar, i cili e kishte shtëpinë anës xhadesë së Gurit të Zi. Ne hipnim atje lart si çilimij dhe loznim luftash. Më kujtohet se si nëna ime dhe gratë e fshatit na qortonin:

- Mos na ndillni luftë!

Por lufta nuk merrte leje nga lodrat tona, ku përpiqeshim ta tregonim veten “trima”. Ishim të vegjël e nuk e mbrojtëm dot atdheun! Me çfarë, me pushkë purteka prej druri dhe me mëndje të njomë kalamani? Më kujtohet se si në fshatin Guri i Zi i Shkodrës pashë për herë të parë në qiell aeroplanët bombardues italianë. Xha Zeneli përlotej dhe ne rrinim të zymtë.

Italianët ishin futur në Shkodër. Xha Zeneli u detyrua të fshehë uniformën ushtarake dhe me një gomar të ngarkuar me plaçka u kthyem në qytet. Në mëndje më kanë mbetur vetëm pendët e këndezit në helmetat e bersalierëve dhe trishtimi se Shkodra nuk do të ishte më e lodrave tona të lira. Xha Zeneli, siç e kam thënë, hyri në punë në atë agjencinë e transportit te Pazari i vjetër i Shkodrës. Atëherë, edhe unë mbarova klasën e pestë të shkollës fillore.

Pushtimi fashist na goditi edhe ne, kalamajtë. Nuk mundej më të shkonim lirshëm në kështjellën e Rozafës, as në brigjet e Shirokës… Kudo bersalierë, bersalierë, fantinë, alpinë e karabinierë…

Familja jonë tashmë kishte pësuar një shok. Duhej që vëllai im Skënderi dhe unë, jo vetëm të mësonim në shkollë, por edhe të punonim, për të fituar ndonjë grosh për të jetuar. Shkodra atëherë kishte një lulishte që quhej park (para godinave të Universitetit “Luigj Gurakuqi sot). Ato kohë, ai park më dukej sikur të ishte “Jardin des Tuileries” i Parisit. Aty dilnin familjet shkodrane për të shëtitur e pushuar, së bashku me fëmijët e tyre…

Te një furxhi në Parrucë, merrnim nga njëqind gjevrekë (lloj kulaçi që gatuhet me miell të bardhë e pa sheqer), të cilët i fusnim në një tel të pastër, në formë rrethi dhe i shisnim në park. Po t’i shisnim të gjithë, fitonim dy lekë, që për ne ishin një pasuri e madhe. Në atë kohë kam provuar edhe një punë tjetër: shegert te biçikletaxhiu i lagjes…

Duhet të jemi larguar nga Shkodra në fund të vitit 1940, ose në fillim të vitit 1941. Kam ikur me dhimbje, sepse atje lashë shokët e mi të fëmijërisë, disa prej të cilëve janë edhe sot miqtë e mi më të mirë. Ika me dashurinë e rrënjosur për Rozafën, për liqenin, për xhaminë e Plumbit, për shkollën “Parrucë”, për rrugën Badraj, për shkodranët zemërflorinj, katolikë e muslimanë, që na strehuan sikur të ishim miqtë e tyre më të mirë… Nuk më ka mbetur në kujtesë asnjë çast hidhërimi nga Shkodra, përveç ditës që u largova përgjithnjë prej saj. Asnjëherë nuk më fyen, nuk më rrahën, asnjëherë nuk ma prekën gëzimin fëminor!

Kur mbarova studimet e larta në Moskë dhe nisa punën në Tiranë, mezi prita të shfrytëzoj rastin e parë për të shkuar në Shkodër me shërbim. Pas kthimit, botova një reportazh në gazetën “Drita”, në mos gaboj, me titullin “Përsëri në Shkodër”, me mallin e kaq viteve të ndarjes. Më kujtohet se shumë shkodranë e pritën mirë këtë shkrim dhe madje më dërguan edhe letra. Nuk kishte kënaqësi më të madhe… Edhe sot them me bindje se kush mund të ma prekë Shkodrën, ka prekur në rrënjë dashurinë time të madhe për këtë qytet madhështor! Dhe kjo nuk është thjesht nostalgji. Janë ndjenja të sinqerta që lindin tanimë në moshë të pjekur, kur shosha e kujtimeve di ta dallojë mirë grurin nga egjri.