Si e kam njohur Petro Markon - Nga Avdulla Kënaçi

Poshtë pallatit ku po banoj prej tre vjetësh, këtu në Mississauga të Kanadasë, kalon një rrugë kryesore. Në çdo një çerek ore, midis miliona automjeteve, autostradën e përshkon edhe një autobus i gjatë urban që mban në ballë numrin 17. Është një numër domethënës për mua. Ai më kujton numrin e të bugosurit Petro Marko, shkrimtarit dhe mikut tim bregas. Ashtu siç më ka treguar ai vetë në Klubin e Gazetarëve në Tiranë, nazistët gjermanë e morën për ta pushkatuar në qershor të vitit 1944. Disa ditë më parë, për 32 gjermanë të vrarë nga komanda e tyre, ata pushkatuan 330 robër të cilët i kishin sjellë nga kampi i ishullit Ustika dhe rajone të tjera të Italisë.

-Përsëri ishin vrarë gjermanë dhe përsëri zgjodhën robër për t’i pushkatuar, midis tyre isha edhe unë, i burgosuri me numrin 17, - më ka rrëfyer këtë pjesë të jetës Petro Marko, në gjallje të tij, - dëgjomë, djalë, je gazetar i ri, vur re me kujdes çfarë dua të të them. Kur më thirrën me emër për të më pushkatuar, nuk ndieja asgjë, sikur ecja në ajër, sikur rruzulli vërtitej me shpejtësi të jashtëzakonshme dhe gjithë planeti sikur më shtypte dhe më merrte me vete në hapësirën e një vorbulle rrënqethëse. Isha si në delir… Numri 17 nuk më është shkulur nga truri për asnjë çast.

-Po si shpëtove?

-Ditëgjati nuk bëhet ditëshkurtër, thoshnin plakat tona. Më pyetën për emrin e mbiemrin dhe nga isha me origjinë. U tregova se isha albanese. Komandanti gjerman ngriti zërin dhe urdhëroi: “Jo shqiptarë, vetëm robër italianë!”. Nuk u besoja syve dhe veshëve. Sollën një tjetër në vendin tim. Ende i kam në kokë britmat e tij: “Non voglio morire!” Nuk dua të vdes, nuk dua të vdes… I shkreti djalë, thërriste me lebeti e lutje. Për mua shpëtimi ishte një mrekulli nga qielli, por m’u dhimbs ai bir nëne. Më ka ndjekur gjithë jetën ai zë lebetitës, megjithëse unë nuk kisha asnjë faj.

***

Ishte viti 1980, me Petron banonim në të njëjtin bllok në Tiranë. Me shtëpinë e tij na ndante një rrugë. Shumicën e kohës së punës unë e kisha mbasdite, deri në orët e vona të mbrëmjes. Dhe kafen e mëngjesit e pinim së bashku. Ai nuk kishte dëshirë që para emrit të tij të vija titullin shok ose zotni, thjesht donte ta thërrisja Petro, ashtu si në fshat. Kisha kënaqësi të dëgjoja historitë e jashtëzakonshme të shkrimtarit të shumëvuajtur, legjendës Petro Marko, veprat e të cilit sa më binin në dorë, i përpija. Ai kishte qenë kryeredaktori i parë i gazetës “Bashkimi”. Me përvojë të gjatë në shkrime gazetareske dhe letërsi. Ishte një burrë i urtë, i dashur, i thjeshtë, me kaçurela gjysmë të zbardhura, pak i përkulur nga vuajtjet dhe pesha e viteve, por me mendje të kthjellët dhe kujtesë fenomenale. Banakierja e klubit ishte e njohur për të dy, Antigoni nga Shën Vasili i Sarandës. Kur kthehesha nga shërbimet, gjithmonë i sillja mikut tim ndonjë shishe raki të zgjedhur dhe ia lija Gonit në banak për t’ia dorëzuar në rastin më të parë. E pyeta një ditë Petron:

-Po si ndodhi që u internove në të njëjtin ishull ku kishte vuajtur dënimin edhe babai yt?

-Babai im, aty, në Ustikë u sëmur me tuberkoloz dhe kur panë se nuk kishte jetë të gjatë e kthyen në Himarë, kockë e lëkurë. Vdiq pas një viti.

-Gjete ndonjë gjurmë të tij në Ustikë?

-Gjeta mjekun që e kishte kuruar. I tregova emrin e mbiemrin dhe ai hapi regjistrin. E gjeti të shkruar. Më premtoi se mua nuk do më linte të vdisja. Dhe e mbajti fjalën. Më hoqi nga kampi dhe më mbajti afër familjes së tij.

-Vuanin shumë të burgosurit në Ustikë?

-Ishull pa ujë të ëmbël, vapë, gur i thatë dhe pluhur. Kishte të dënuar antifashistë nga të gjitha anët. Na e sillnin ujët me çisterna, me anije, një litër ujë në ditë personi. Teshat i lanim me ujë të kripur. Bënte aq vapë sa ditën mbanim mbi kokë lecka të lagura me ujë të kripur.

-Po për të ngrënë?

-Të mos ishte kujdesi dhe premtimi i doktorit italian, mund të mos isha kthyer edhe unë i gjallë, si shumë të tjerë. Ishull pa qen e mace. I thernin dhe i piqnin të burgosurit. Hahet çdo gjë që ecën dhe flututuron, thoshnin.

-Po si shpëtove prej andej?

-Ra Musolini dhe na mori ushtria gjermane në dorëzim.

-Sa burgje ke ndërruar, Petro?

-Burgun e Dhërmiut, të Vlorës, të Fierit, të Tiranës, të Brindisit, të Barit, të Palermos dhe burgun “Rexhina Çeli” në Romë ku desh lashë kokën. Aty kam shpëtuar për qime, për fije të flokut. Ende më buçasin në vesh britmat e atij italianit “Non voglio morire!” i cili u bë kurban për albanesen.

-Pra, i bie që të kesh vuajtur burg në tetë kampe. I bie të kesh qenë i burgosur “profesionist”. Si është e mundur të kesh kaluar një kalvar të tillë kaq të gjatë?

Vinte buzën në gaz, sikur nuk kishte qenë ai, por pastaj bëhej serioz dhe thoshte:

-Burgun nuk ia uroj as hasmit….

***    

Një nga shkrimtarët botërorë, më në zë, përkthyer në shqip prej Vedat Kokonës (“Lamtumirë armë”) dhe Ismail Kadare (“Plaku dhe deti”) ishte Ernest Heminguej Me kryeveprën e tij botërore “Plaku dhe deti” ai mori dhe çmimin Nobël. Në një nga bisedat, e pyeta Petron nëse ishte takuar me Heminguejn në Luftën e Spanjës.   

-Po, - më tha - para se të mbaronim kursin 3-mujor për gazetari, në Pozio Rubio, natën e fundit, erdhën shumë personalitete dhe mbajtën fjalime. Midis tyre ishin edhe dy shkrimtarë, Ernest Heminguej dhe Ehrenburgu. Unë isha kureshtar t’i njihja dhe u shkoja pas. I pari foli për luftën në SHBA dhe i dyti për luftën e Napoleonit në Rusi. Ata na dhanë cigare se e dinin që ato na mungonin më së shumti. Mbaj mend si i tha Ehrenburgu Heminguejt: “Shumë i rënduar je me këto hekura në sup e në kurriz”. Se Heminguej ishte i ngarkuar me aparate fotografike e kinematografike, me bomba, armë e me dylbi. Ai xhironte filma nga fronti i luftës dhe i shiste për llogari të Republikës. Heminguej ishte trupmadh dhe i fuqishëm. Për vërejtjen që i bëri Ehrenburgu, mbaj mend që iu përgjigj kështu; “Më shumë më rëndojnë mendimet se hekurat”. Këta dy shkrimtarë unë i kisha parë edhe në Konferencën e Shkrimtarëve Antifashistë që u mbajt në Valencia. Kisha shumë dëshirë të mësoja dhe të dëgjoja zërin e kulturës botërore. Pas diskutimeve, secili autor deklamonte nga krijimtaria e vet. Deklamova edhe unë një pjesë të poemës “Vetëm gjashtë”. “Ne presim ndonjë gjë nga Shqipëria, këto mund t’i shkruajë edhe ndonjë neozelandez e norvegjez…” m’u përgjigjën. Në çast unë përktheva vjershën popullore “Tatëpjetë bregut vije”.

-Këtë këngë të Labërisë unë e njoh mirë se e kam kënduar sa e sa herë edhe vetë, - u thashë duke qeshur.

-Ja, kjo është e bukur, kështu të shkruash, - më thanë nga salla pasi e dëgjuan.

-Po me Heminguejn u takuat më?

- Jo, ne ramë në luftime të ashpra në brigjet e lumit Ebro. Nuk e harroj sa të vdes shkurtin e vitit 1938. Aty kam parë lemerinë. Batare të dendura nga të tri anët. U vranë dhjetra, qindra vullnetarë. Pa ndërprerë dëgjoheshin thirrje, klithma. Marokenët kishin hipur mbi pemë dhe na qëllonin pa ndërprerë. U bëmë rrafsh me tokën. Komisar Ramirezi, një i ri nga Katalonja, qëndronte më këmbë duke dhënë urdhëra. E qëlluan komisarin, e plagosën keq në ije. Ishim të rrethuar. Ashtu, të maskuar në mes të shkurreve, ndenjëm gjersa u err. Qëllova edhe unë mbi ata që na ndiqnin këmba këmbës. Pas krismës dëgjova që nga fronti armik dikush bërtiti deri në kupë të qiellit. Vrava njeriun e parë. Duke parë shokët e mi pa frymë, të shtrirë, syshuar, përtokë, u ndeza, u turbullova. Nga radhët tona ishin më shumë se 400 të vrarë. Për çudi asnjë nga shqiptarët nuk ishte vrarë. Isha zëvendëskomisar i kompanisë, por u vra komisari dhe mua më caktuan në vend të tij. Kishim dalë nga rrethimi. Pinim verë dhe qeshnim për lajmet e mira që merrnim. Papritur, pa bërë gëk, komisari u rrëzua përtokë. Kujtova se bënte kot. Një plumb qorr e kishte marrë mbi syrin e majtë dhe i kishte dalë prapa kokës. Kishte vdekur në vend. Unë e mora beretën e tij të shpuar dhe e mbajta në kokë gjer në fund, si kujtim. Pastaj e lashë në Lion të Francës.

-U vra ndonjë shqiptar?

-Jo nga ata të brigadës sime, por kishim njerin, një disfatist që përsëriste vazhdimisht: “Kot luftojmë, ne do të vritemi të gjithë”. Dridhej si purteka në ujë dhe nuk dilte nga transheja, madje as sytë nuk i hapte. Raportet vinin njeri pas tjetrit: “Faiku vazhdon të helmojë atmosferën me disfatizmin e tij”. Mora urdhër ta mbaja afër, ta aktivizoja në veprime të parrezikshme, si shqiptarë nuk duhet të linim njollë të zezë në Spanjë. Faiku, kur mori vesh se e kisha unë në dorë jetën e tij, m’u lut e m’u përgjërua: “Të puthsha këmbën, Petro, më ka nëneja të vetëm, nuk dua që të vritem. Mendo për nënën time të shkretë”. I dhashë urdhër të merrte mataranë, të zbriste në lumë dhe të na sillte ujë. Për habi eci me aq kujdes dhe bëri aq shumë dredha sa zbuluesit marokenë nga majat e ullinjve nuk e diktuan dot. Kur erdhi tek unë, ishte i lumtur dhe mbaj mend që më tha: “Më hëngrën munë fashistët, nuk më vranë dot”. Qesha dhe e përgëzova për detyrën që e kreu me sukses. Kjo tregon se nuk je aq frikacak sa hiqesh, i thashë me buzë në gaz.

-Po ç’ishin këta marokenë që luftonin kundër jush? - e pyeta i habitur.

-Atëherë Maroku ishte koloni e Spanjës dhe fashistët i kishin mobilizuar marokenët kundër nesh. Duhet të them që ishin shumë luftëtarë trima, këmbëngulës dhe kokëfortë që nuk i trembeshin rrezikut.

-Me sa kuptoj ju keni qenë të rrethuar, si shpëtuat gjallë? Sa shqiptarë ishin në atë brigadë?

-Ishim vetëm pesë, shpëtuam të gjithë, edhe Faiku nga Leskoviku. Lajmet që na vinin nga brigadat e tjera ishin jo të mira. Edhe ato kishin pësuar të njëjtin fat me tonin. E kam quajtur “Katastrofa e përgjakur”. Ndërsa po agonte, ne zbritëm në rrugë në formacion luftimi. Nga të katër anët na gjuanin me batare mitralozi. Shumë shokë u korrën. Gjullurdi, potere vdekjeprurëse, sikur shembej qielli dhe toka. Mitraloza, bomba, ulërima, thirrje. Pritëm sa u err dhe u nisëm përsëri. Ecnim mbi kufoma, mbi shokë të plagosur, mbi armët e hedhura. Heshtje varri… Hymë në ullishtat e Grandozës kur na diktuan dhe na qëlluan nga mbrapa shpinës. Ishim një skuadër, pesë apo shtatë vetë. Ecnim të përkulur, njeri pas tjetrit, me pushkë pa fishekë, bajonetëzbërthyer dhe me nga një bombë në brez. Ecëm pa fjalë. Arritëm buzë një gremine, xëc, pus, nuk dukej gjë. Me tahmin ecëm andej nga rridhte lumi Ebro. Pushuam. Ishim aq të lodhur e të rraskapitur, thuajse si të vdekur. Na zinte gjumi më këmbë. Poshtë nesh ishte greminë ku nuk kalonte as dhia e as djalli. Ra agimi. Ca njerëz që lëviznin poshtë dukeshin si miza. Zvarriteshim me thonj e dhëmbë nëpër greminë.  Njëri rrëshqiti. U dëgjua vetëm klithma e tij lebetitëse. Besoj nuk kishte shpëtuar gjallë. Mbetëm vetëm gjashtë vetë. Ca zbrisnin nga jugu, ca nga veriu, ishin të gjithë tanët. U bëmë nja pesëdhjetë vetë. Përpara takuam një bari me dele. Ishim të uritur. Bariu thoshte më mirë merrni ju delet sesa t’i marrin fashistët. Ca prej nesh, të uritur sa nuk ka më, pinin qumësht direkt nga gjijtë e deleve. Bariu na tha se për të shpëtuar kokën duhet të hidheshim matanë lumit Ebro. Nga kjo anë nuk ishim të sigurt. Na ndihmuan ca fshatarë të kalonim lumin me barkat e tyre. Rrëmujë e panik, ca na thoshnin heronj, ca na quanin tradhëtarë, ca të tjerë na thoshin se na morën në qafë komandantët. Synimi ynë, pas Katalonjës, ishin Pirinejtë. Duhet të hidheshin në Francë. Në Spanjë nuk ishim të sigurt. Nga çasti në çast mund të binim në duar të fashistëve.

***

Petro Marko ishte një rrëfimtar magjepsës, i lindur për të qenë shkrimtar. Ai të rrëmbënte me fjalët e tij të zgjedhura, me emrat, ngjarjet, portret që vizatonte dhe tregimin realist. Më ka habitur me saktësinë e emrave, vendeve, datave, ngjarjeve. Petro Marko ishte një enciklopedi lëvizëse. Shkrimtar i lindur.

***    

Shpesh, sidomos aty nga ora dhjetë e paradites, ne mbeteshim fare vetëm në sallën e Klubit të Gazetarëve. Nuk kishte të tjerë njerëz veç nesh. E ngrinim zërin dhe flisnim lirisht. Banakiere Goni na dukej si e shtëpisë dhe prej saj nuk mbanim asnjë sekret. Në veprat letrare të Petros ka plot skena të bukura dashurie dhe unë në një nga takimet tona kokë më kokë, guxova dhe e pyeta.

-Nga fotografitë që kam parë kur ishe i ri ke qenë një djalë i pashëm, simpatik. Ike nga Shqipëria e vogël dhe shkove në Perëndimin e përparuar, në kulmin e djalërisë, si i ke pasur marrëdhëniet me femrat?

Ai thithi me duf cigaren, lëshoi një shtëllungë të madhe midis fytyrave tona, psherëtiu thellë dhe tha:

-Kurrë nuk kam abuzuar me femrën, i kam respektuar dhe më kanë respektuar, i kam dashur dhe më kanë dashur. Vajzat e huaja shoqëroheshin me një djalë po të ishe shumë korrekt.

-Mund të di ndonjë rast konkret?

-Kur ne kaluam Pirinejtë dhe zbritëm në Francë odiseja e luftës së Spanjës vazhdonte. Luftohej në Madrid dhe Barcelonë. Ne që shpëtuam ndjeheshim sikur kishim dalë nga një varr i stërmadh. Vinin fshatarë francezë që na sillnin bukë fshehurazi. Na dhanë 48 orë leje dhe nga 6000 franga. Më ftuan në një shtëpi fshati ku më shtruan një darkë me gjithë të mirat. Kishin vetëm një vajzë me sy të mëdhenj. Si quhej? Isha i mbushur me morra dhe nuk pranova të flija aty megjithë këmbënguljen e të zotit të shtëpisë. I falënderova dhe u largova përmes errësirës. Fjeta në një karro aty afër. Kur hapa sytë në mëngjes, shoh mbi fytyrën time portretin e vajzës së mbrëmshme dhe një batanie përsipër.

-Mua më quajnë Pedro, - i thashë.

-Jo, juve ju quajnë vullnetari i lirisë, - më tha ajo - dhe mua Dënizë. Këtu kam ndenjur pranë qyshkur ike nga shtëpia jonë dhe kam kënduar këngë të bukura për ty që të shikoje ëndërra të këndshme. Pedro, mon cheri! Më zgjati një zarf të vogël dhe më tha ta hapja kur të isha vetëm. Dhe të mos e harroja Dënizën. Më shoqëroi deri tek treni. Me ato para bleva një palë tesha të reja dhe rrobat e betejave, të mbushura gjithë morra, i flaka në lumin Ron. Femrat, nga natyra, janë më të ndjeshme e më të dhimbsura se ne meshkujt. Vajzat e Spanjës dhe të Francës shihnin si para syve të tyre lufta korrte gjithë ata njerëz, sidomos djem të rinj, në lulen e rinisë. Sot mund të bëje dashuri me një djalë, të nesërmen ai zhdukej dhe ti nuk e shikoje kurrë më. Ishte kohë e ashpër lufte ku vlera e njeriut, e dashurisë, zerohej brenda një sekonde. Ligjet e luftës janë të ashpra, çnjerëzore, kudo e për këdo.

-Në Grenobël, - vazhdonte tregimin Petrua - kisha njohur një vajzë shumë të dashur, Jola. Ajo studionte për letërsi franceze. Nuk më harroi asnjëherë. Kur isha në Ustikë, i internuar, familja e saj çdo javë më dërgonte një pako me ushqime dhe veshmbathje që unë ua shpërndaja edhe të tjerëve bashkëvuajtës. Pas luftës në Spanjë njoha dy motra amerikane, Meri dhe Seli. Kjo e fundit m’u afrua tepër, ishte pianiste, ato ngjanin aq shumë me njera tjetrën, sa unë shpesh i ngatërroja. Një ditë, në vend të zhytja Selin në pishinë, ngrita hopa Merin dhe e hodha në ujë. Kur e lëshova në valët e pishinës, ajo më tha se unë jam Meri, nuk jam Seli. Qeshëm të dy me të madhe. Nuk e ke idenë se sa shumë më është lutur Seli të ktheheshim së bashku në Amerikë dhe aty të jetonim përgjithnjë të martuar. Kurrë nuk pranova. Amerikanet ishin vajza të lira, të sinqerta dhe shumë praktike.

-Cila vajzë të ka goditur më shumë në ndërgjegjen djaloshare? - e pyeta unë në një nga bisedat tona.

-Një nga kujtimet më të ëmbla të jetës sime, - tregoi ai duke psherëtirë - ishte njohja me anglezen Uendi Fleçër. Ndeshja më e fortë e ndjenjave të mia. Së bashku me një shoqen e saj i njoha duke u larë në pishinë gjatë drekës. Ato ishin në një shkollë vajzash në Lozanë të Zvicrës dhe kishin ardhur aty për pushime. Uendi ishte më e bukura, më e ëmbla. Ishte 18 vjeçe. Asaj i pëlqente shumë letërsia, Shelli, Shekspiri… Mësoi se unë shkruaja poezi. Ishte nga Londra dhe vinte nga një familje shumë e pasur. Pas banjave në pishinë, ato të dyja m’u lutën të hanim drekë së bashku. I takova edhe ditë të tjera. Uendi më tregoi se gjyshja e saj ishte nga më të pasurat e Londrës dhe gjithë trashëgiminë e saj do t’ia linte asaj, me të vetmin kusht që ajo të jetonte në shtëpinë e vet. Ne i kishim shprehur dashurinë njeri-tjetrit, por unë i kisha treguar se jetoja në një kasolle së bashku me dhitë dhe nuk mund të martohesha me të. Ajo më tha se shtëpia e gjyshes ishte si kështjellë dhe kishte shumë hapësirë, mund të mbanim edhe dy dhi. Qesha. E kishte shumë seriozisht se lajmëroi vëllain e saj dhe ai mori aeroplan privat dhe erdhi të më takonte. Biseduam gjatë së bashku. Ia spjegova se e kisha të pamundur, do të kthehesha në Shqipëri. Në ato muaj mua më është dukur sikur po jetoja një roman kalorsiak. E vërteta është se Uendi ishte shumë e pastër, nga të gjitha anët. Gjëja më e guximshme që bënte ishte që të më kapte nga dora. Asgjë tjetër. Më shikonte në dritë të syrit dhe më thoshte se ishte më e lumtura në botë që ishte pranë meje.

-E kuptoj, dashuri e pafat. Brengë e përjetshme, por dua të të pyes edhe diçka tjetër. Kam dëgjuar se gjatë Luftës së Dytë Botërore në Europë janë kryqëzuar lloj-lloj agjenturash ku merrin pjesë si zbuluese edhe vajza të bukura, është e vërtetë?

-Më se e vërtetë, i kam parë me sytë e mi. Kam ndeshur në to. Kurrë nuk do ma priste mendja se në Ustikë një prostitutë çifute me origjinë nga Austria, e internuar aty që nga viti 1939, do të ishte agjente e sprovuar gjermane, por ja që e pashë me sytë e mi. Erdhën zbuluesit hitlerianë dhe ajo menjëherë u bashkua me ta. U vesh me uniformën ushtarake të Gestapos me gradën togere. Parisi, Grenobla, etj., ishin të mbytur me bukuroshe spiune. Spiunazhi është jeta e nëndheshme dhe Europa investon shumë të dijë çdo gjë, të jetë e përgatitur, ndaj i ushqen këto rryma të nëndheshme, të padukshme. Kështu mbahen shtetet, me spiunllëqe. Janë pjesë e jetës edhe ato.

***  

Mendoja se askush tjetër nuk ishte i interesuar për miqësinë tonë. Petrua i kishte bashkëbiseduesit të rrallë, por mua më lidhte me të miku im gazetar dhe poet, Xhevahir Spahiu të cilin ai e konsideronte si shok dhe si djalë. Ata i lidhte së bashku edhe poezia edhe atdhedashuria. “Kemi ngjashmëri në portrete, por edhe në ndjeshmëri për luftën për të vërtetën”, thoshte ai. Xhevahiri zakonisht e vizitonte gjatë mbrëmjeve në shtëpinë e tij. Miku im ishte garancia që Petrua kishte aq shumë besim për të më rrëfyer gjithë ato detaje nga jeta e tij intime. Duhet të shtoj këtu se ai tregonte histori të jetës së tij vetëm kur mbeteshim vetëm dhe në klub nuk kishte të tjerë rrotull. Banakiere Goni merrej me punët e saj dhe asnjëherë nuk ndërhynte në bashkëbisedimin tonë edhe pse të dy e kishim bashkëpatriote.

Një mbrëmje, gjatë shëtitjeve të zakonshme përpara hotel “Dajtit”, më ndali Sofo Lazri. E njihja herët këtë njeri të rëndësishëm, kuadër i lartë, sepse ai ishte me origjinë nga Vunoi dhe vinte shpesh në Sarandë kur unë isha gazetar i gjithë Jugut. Në atë kohë ai ishte nga njerëzit më të rëndësishëm të Komitetit Qendror të Partisë. Veç pedagogut të degës së gazetarisë, punë kryesore dhe më të rëndësishmen kishte detyrat në Komitetin Qendror të Partisë. Ishte këshilltar politik i Presidentit Ramiz Alia. Nga më të besuarit.

-Bëjmë një copë rrugë së bashku, - më propozoi. Sigurisht që iu përgjigja po. Pas disa bisedave për punën në gazetari, më bëri pyetjen tjetër:

-E takon shpesh Petro Markon?

-Kafen e mëngjesit e pimë së bashku tek Klubi i Gazetarëve. Petrua është histori e gjallë, enciklopedi më vete dhe ka kujtesë fenomenale sikur të jetë njëzet vjeç djalë, - iu përgjigja duke pasur kujdes të bëja një lloj arsyetimi të takimeve tona. 

-E njoh herët, ti e di, ja Vunoi, ja Dhërmiu. Çfarë mendimi ke ti, pse ai nuk shkon në Lidhjen e Shkrimtarëve, të takohet me kolegë, të shkëmbejë përvojë me shkrimtarët e rinj?

-Të them të drejtën, mua nuk më ka shkuar ndërmend kjo pyetje dhe nuk e di arsyen, por ndoshta vjen tek Klubi i Gazetarëve ngaqë e ka afër shtëpisë, - iu përgjigja i lëkundur dhe ai e kaloi bisedën përsëri tek gazetaria duke treguar cilat tematika ishin më aktuale për t’u pasqyruar në shtyp.

Pasi u ndava me Sofokli Lazrin, pyeta veten: Kush e ka çuar informacionin në Komitetin Qendror që Sofua e dinte mirë ku e me kë e pinte kafen Petro Marko? Vazhdonin ende ta ndiqnin e survejonin, ende e kishte Sigurimi në shënjestër? Mund ta mbaja për vete atë bisedë, por gjithsesi duhet ta njoftoja Petron. Gjeta një mënyrë më të butë. Ia tregova të nesërmen bisedën fije për pe mikut tim, poetit Xhevahir Spahiu, i cili pasi më dëgjoi deri në fund me vëmendje, këputi një të sharë vënçe për Lidhjen e Shkrimtarëve.

Pas ca kohësh unë u transferova skenarist për filma dokumentarë në Kinostudion “Shqipëria e Re” dhe kafet i kisha rralluar me Petron, por në çdo takim ai më porosiste të kisha kujdes për të birin e tij, Jamarbërin, i cili ishte caktuar skenarist në filmin artistik. Kishte një rreth shokësh e miq të tij. Ndonjeri prej tyre mund të ishte informator i Sigurimit. Nga thashethemet, por edhe nga përvoja, unë e dija mirë se ai sektor ishte në vëzhgim të plotë, por si t’ia thoshja këtë Jamarbërit?

Pas vdekjes së Enver Hoxhës diktatura dalngadalë filloi të zbutej. U shtuan udhëtimet jashtë Shqipërisë. U gëzova që Petrua me të shoqen, Safon, morën vizë dhe u nisën për Greqi për ca prona. Pas ca ditësh e takova Petron afër Pesëmbëdhjetëkatshit. Kishte veshur rroba të reja, sigurisht të dhuruara nga bashkëatdhetarët. Më pyeti se çfarë bëhet këtej. Nuk iu përgjigja, por i zgjata mëngën e ngrënë të një xhakete të vjetër. Ai, aty, në mes të trotuarit hoqi xhaketën e tij të re dhe ma zgjati mua.

-Merre, - më tha - kam edhe një tjetër në shtëpi.

Këmbënguli aq shumë sa më bëri me turp, por nuk ia mora. Ky ishte Petro Marko, i stërprovuar, që për mikun, shokun, jepte jo vetëm një xhaketë, por edhe jetën.

Jetoi një ditë të madhe kur punëtorë, të rinj e të reja, madje edhe fëmijë shkollash në Tiranë thirrën deri në kupë të qiellit “Petro Markoo, Petro Markoo…”. Ai u ngrit nga shtrati ku lëngonte dhe vuri ballin në xhamin e dritares. E panë të gjithë. Thirrjet tundën Bulevardin “Dëshmorët e Kombit”, populli i bëri nderin dhe i dha meritën e mohuar për 47 vjet. Dhe unë numrin e tij 17 dhe emrin Petro Marko albanesi, i kam të shenjta duke i sjellë kujtimet për të edhe këtu në Kanada ku jetoj prej 17 vjetësh. Ah, ja ku po vjen autobusi 17 me numrin të shkruar me drita në ballë.

© Avdulla Kënaçi - Mississauga, 17 prill 2025