Tipologjia e mitopoetikës dhe heroit lirik të Sadik Bejkos - Nga Vangjush Ziko

Vangjush Ziko - Toronto

Krijimtaria e poetit Sadik Bejko shtrihet në pesë dekada. Kam në dorë botimin e tij më të fundit “Kalorësit e Shiut”, një përmbledhje e përzgjedhur e krijimtarisë së tij të pasur dhe të larmishme. Nuk po bëj një analizë të plotë, po përqëndrohem në tematikën e kësaj krijimtarie në raport me mitin.

Tematika e poezive të Bejkos mbështetet në dy lloj mitologemash: mitologema pagane lidhur me idhujt dhe ajo doktrinare lidhur me besimin te zotat.

Në grupin e mitologemave të para po rendis: Zjarri, Rruga, Koha.

ZJARRI është një nga mitet më të lashta pagane të njerëzimit. Fiset e lashta shqiptare, sipas studimeve, e kishin zjarrin bazë të ceremonive kolektive fisnore ose familjare. Zjarrin e kishin fuqi shëruese dhe pastruese. Për zjarrin kujdesej i pari i shtëpisë. Shuarja e tij ishte një ogur i keq.

Poezia “Kënga e fundit për zjarrin” e Sadik Bejkos e trajton këtë temë jo thjesht “si një përrallë/ku luftonin diva, shtriga me hije”, por si një alegori mitike. Brambullitja e zjarrit, e flakës së tij, është personifikim i mençurisë, i gjyshit të shtëpisë, i cili ishte edhe ndezësi edhe ruajtësi i zjarrit.  Është vetë ai që na flet me gjuhët e flakës:

“zëri i ndonjë gjyshi të urtë

që digjej bashkë me zjarrin

dhe nën thinjat e platitura, nën hirin,

me rubinët e prushit”.

Autori na e sjell mitin e zjarrit, edhe si fenomen të natyrës, si eskatologji, fundit të botës plus krijimin. Atë autori e percepton si një aspekt të mitit ciklik të natyrës. Ai simbolizon riciklimin e ditë-natës, vdekjen dhe ringjalljen e saj: “hije-dritë, natë-dritë, muzg-agimi”.

Për poetin zjarri shndërrohet kështu në simbolin e daljes nga errësira në dritë, nga muzgu i mjegullt në dritën e një dite tjetër njerëzore:

“Ne u strehuam te zjarri

...zjarri që në njërën dorë mban muzgun,

në tjetrën agimin.”

Zjarri mishëron kështu sinkretizmin mitologjik të kultit pagan të jetës.

RRUGA, është një tjetër mit i lashtë i trajtuar nga poeti.

Ajo është metafora universale e rrugës së njeriut në jetë. Të gjithëve na qëllon t'i përshkruajmë përditshmëritë tona, etapat e jetës sonë si një rrugë. Këtë metaforë poeti e ka trajtuar filozofikisht si përditshmërinë e udhëtimit të njeriut në jetë.

Me rrugën fillon dhe mbyllet një ditë, Dalim nga shtëpia dhe kthehemi përsëri aty:

“Mbrëmje. Eci drejt shtëpisë në periferi.

Dita ime mbyllet me rrugën, siç fillon.”

Kjo nuk është një përditshmëri e zakonshme, nuk është thjesht një shëtitje. Nuk është thjesht një rrugëtim i përditshëm, një lodhje që mund të kompensohet. Është më shumë, një ekzistencë asgjësuese. Çdo ditë diçka ikën përgjithnjë nga jeta jonë. Në këtë ecejakje të përditshme në këtë rrugë mbeten vetëm gjurmët e tokësorëve, mbeten “hapat si vesë të të miturve” dhe “hapat plumb të të rriturve”.

KOHA, si mit shkon paralel me mitin e rrugës.

Koha vjen në poezinë e Bejkos si një udhëtim shpirtëror i heroit lirik.

Ajo është e pamatshme: “S'ka litar, orë apo metër që mat”

Koha njerëzore “rrëshqitka si hi”. Vjen një çast dhe ajo shuhet për ne të vdekshmit.

Shuhet koha jonë, por Koha kozmike është “Kohë e përjetshme”, pohon miti.

Grupi tjetër i mitologemave trajton tema nga mitologji të kohëve dhe vendeve të ndryshme post paganizmit.

Poeti Sadik Bejko është një njohës dhe studjues i kulturave të ndryshme: asirobabilonase, antike greke, të Egjiptit të piramidave, të kulturës hebraike, induiste, budiste.

Ai bën diferencën midis mitologjive të ndryshme. Këtë diferencë e bën, në radhë të parë, botëkuptimi fetar i secilës mitologji, nga besimi te idhujt në mitologjinë pagane, nga besimi te perënditë e Olimpit në mitologjinë antike heleno-romake, te monoteizmi biblik apo mosnjohja e zotave si dhe kategoritë morale, besimi te e mira dhe e keqja.

Prandaj dhe mitologemat e tyre janë të ndryshme.

Poezia “Ezekeil” e merr temën nga Bibla e Vjetër hebreje. Tema e saj është Pavdekësia.

Ezekieli, është një nga katër profetët e mëdhenj të Biblës.

Profecia e famshme e tij është profecia e ringjalljes së të vdekurve.

Poeti e ka shkruar poezinë “Ezekeil” në formën e një monologu drejtuar eshtrave të të vdekurve me fjalët profetike: “Jo zemër guri, po u jap mishin dhe një shpirt”.

Dhe eshtrat fillojnë të mbushen me damarë, të mbulohen me mish, me lëkurë dhe:

“Zogjtë me hijet, me krahët, me këngët

pastruan dheun nga gurët, qiellin nga pllanga plumbi;

fshinë murrëti nga qelqi i ditëve.”

Profeti Ezekeil, bashkë me idenë e rilindjes së Izraelit, shpall idenë e tij profetike mbi të ardhmen e njerëzimit. Ai beson te perëndia e plotfuqishme, te besimi, që i jep këtë fuqi çudibërëse.

Poeti me këtë poezi shkruan mitin biblik të sfidës ndaj vdekjes.

Heroi lirik i poezisë beson te perëndia e plotfuqishme, te besimi, që ia jep këtë fuqi çudibërëse.

DASHURIA, këtë temë poeti e gjen në Biblën e Re, në postulatin e apostull Pavlit:

“Tani, megjithatë, mbetem me këto të trija:

besimi, shpresa dhe dashuria: por më e madhja

nga këto është dashuria.” (Shën Pali 1 Korinthasve, 13:13)

Poezia është një ligjërim biblik i apostullit në formën e monologut drejtuar besimtarëve ortodoksë.

Në qendër është tema e kësaj dashurie tridimensionale komplekse dhe të pandashme, plot “zigzake”. Anafora hipotetike: “Dhe po të kisha” (besim, shpresë, dashuri) e shoqëruar me pandehmën e kundërt “pa të” (po të mos e kisha), i shton ligjërimit notën dramatike të mosekzistencës, të shkretisë shpirtërore të besimtarit:

Pa “Njëshin Kullë e përjetshme Babiloni” (Zotin).

Pa dashurinë për Vuajten dhe Shpresën:

“Gjysmat e harkut një mbi një, në vuajtjen, urinë për tjetrin”

“Pa numrin tre: dy hëna të ngrëna, gavruar, zgabërruar hon” (do jem)

“Dhe po të kisha Njëshin Kullë e përjetshme Babiloni

pa Njeriun nga pika e dashurisë si nga kokërr rrufeje qëlluar,

trupa në gjysmëharku për tmerr secili lakuar...

pa ty në shkretëtirën e dashurisë jam asgjë.”

Të gjitha këto poezi janë një model i ligjërimit meditativ fikozofik doktrinar, i cili ka përcaktuar dhe tiparet e heroit lirik.

Bota shpirtërore e këtij heroi është ambiguide, Ai është sa një “personazh lirik”, në të njëjtën kohë, një personalitet në konceptin filozofik të qenies. Ai jeton dhe ndjek jetën dhe kohën kalimtare, e përjeton atë, e percepton dhe na përcjell të padukshmen dhe të ndryshueshmen.

Heroi lirik i Sadik Bejkos është një qenie kontradiktore. Ai është “i grinduri i vetes me tjetrin tim”, me vetveten.

Jo vetëm kaq. Ai e ndjen veten të zhveshur nga dinjiteti njerëzor. Ai, mbi të gjitha, ka humbur dinjtetin e vet gjatë këtij navigimi mitologjik:

“Jam i zhveshuri,

i grinduri i vetes me tjetrin tim,

me veten që ha pjesën e njeriut,

ha pjesën e asaj fytyre që duhet të jem unë.”

Ky hero e pranon destinin. Botëkuptimi i tij mitologjik e quan të zakonshme përshtatjen me të pashmangshmen.

Rruga për të është “kalë dheu, mitër nëne, gur vatre...”.

Jeta e tij pa rrugën është shkretëtirë: “pa miqtë e mirë, yje, qiell...”.

Thirrja e udhës është për të thirrja e së panjohurës.

“Rrugë, ti plaga jonë e hapur!”

Me këtë eksklamacion e mbyll këtë ligjërim ekzistencialist heroi lirik i Sadik Bejkos në poezinë “Thirrja e udhës”.

Trajtimi i mitologemave të mësipërme me tema pagane dhe fetare na vjen sipas skemës së vetë mitit të lashtë, pa ndërhyrë në kompozicionin apo në gjuhën e heroit lirik.

Këtë konceptim e pohon dhe vetë autori: “Lexoje baladën, dëgjoje dhe besoi narrativës së zhanrit... Ndaj beso në baladën, shijoje... mos e prish magjinë, pa hyrë në botën e saj”.

Me poezinë “Letër Hamurabit”, poeti krijon një model tjetër të mitit.

Sadik Bejko kërkon që nëpërmjet mitologemës të përcjellë një dukuri apo një problem aktual.

Hamurabi ka qenë një sundimtar babilonas, i cili ka krijuar një nga kodet e para ligjore, që njihen në historinë e njerëzimit. Një kod ky i njohur për ashpërsinë dhe për mungesën e motivimit religjioz të ligjeve.

Letrën murgu i ditur i shpellës Aram ia dërgon sunduesit, i cili e kishte ngarkuar që të shkruante kodin ligjor të vendit. Ai i rrëfen për jetën e vet të përkorë në shpellë, për luksin mbretëror, për jetën e varfër të njerëzve, për ligësinë dhe egërsinë, sjelljen kafshërore të tyre.

Për murgun besimtar, ata meritojnë më të egrin ndëshkim:

“Ti më thirre të ngre ligje e kode për ta, imzot.

Ata duan dhëmbët e qenit, shkopin e xhelatit,

Imzot Hamurab, ata s'i ndreq që nuk i ndreq dot.

Ja i hartova, merri kodet e tua

për mua Zoti, zoti im me ligjin e tij të pamort.

Murgu i shpellës Aram, shkruan kodin ligjor duke lënë jashtë Zotin, të cilit i falet në shpellën e vet dhe adhuron sundimtarin Hamurab, duke e quajtur këtë “Imzot Hamurab”. Ai harron edhe mëshirën, që ka predikuar feja ndaj njerëzve, faljen dhe jo ndëshkimin: “Imzot/ata duan dhëmbët e qenit, shkopin e xhelatit”,

Edhe personazhi i poezisë, alias, heroi lirik, na vjen, pra, me një psikologji ndryshe.

Sadik Bejko, krijon kështu një mit të ri, i cili nuk ndjek antipsikologjizmin e miteve të lashta, por ndërgjegjshmërinë bashkëkohore të mitologjizmit modern. Gjuha e heroit lirik ndryshon nga gjuha e mitologjisë së lashtë. Pra kemi një mit të ri, i cili mund të quhet edhe antimit.

Poeti, në të dy rastet, e trajton mitologjinë me mjeshtëri artistike si një të vërtetë, që lind nga besimi shpirtëror i njeriut dhe, në të njëjtën, kohë si një mishërim alegorik dhe simbolik të lidhjes së heroit të tij lirik me botën që e rrethon dhe me universin.

©Vangjush Ziko