Arben Kallamata
Mulliri si objekt me karakter socio-ekonomik - Nga Pajazit Hajzeri
Autori është Profesor i Asociuar PhD pranë Fakultetit të Arkitekturës dhe Planifikimit Hapësinor të UBT (University for Business and Technology), Prishtinë, Kosovë. Ky artikull studimor u paraqit në International Congress on Human, Social Sciences and Arts, organizuar nga Universiteti i Tetovës (Republika e Maqedonisë së Veriut) më 6-8 nëntor 2024.
Abstrakt:
Mulliri, si një strukturë e rëndësishme teknologjike dhe sociale, ka luajtur një rol kyç në zhvillimin e shoqërive të ndryshme në periudha të ndryshme historike. Në kontekstin socio-ekonomik, mulliri ka qenë më shumë se një pajisje për përpunimin e drithërave; ai ka qenë një pikë qendrore për komunitetin dhe ka ndikuar thellësisht në ekonominë lokale. Në vendet rurale dhe zonat e banuara, mulliri ka ofruar një shërbim thelbësor duke mundësuar prodhimin e miellit si një burim kryesor ushqimi për popullsinë.
Mullinjtë, veçanërisht ata me ujë apo erë kanë qenë një simbol i përparimit teknologjik dhe i inovacionit në përdorimin e burimeve natyrore. Përmes tij, është arritur rritja e prodhimit dhe një efektivitet më i madh në ekonominë rurale. Ndërsa prodhimi u bë më i centralizuar dhe i aksesueshëm, mullinjtë kontribuan në zhvillimin e tregtisë lokale dhe formimin e një infrastrukture ekonomike të qëndrueshme.
Në aspektin social, mullinjtë kanë shërbyer si pika takimi për anëtarët e komunitetit duke forcuar lidhjet shoqërore. Për më tepër, mullinjtë kanë luajtur një rol në shpërndarjen e pasurisë dhe burimeve, pasi shumë herë ata u zotëroheshin nga individë të pasur ose nga autoritetet lokale, duke krijuar një hierarki socio-ekonomike brenda shoqërisë.
Në përfundim, mulliri përfaqëson një objekt me ndikim të gjerë socio-ekonomik, duke mbajtur në vetvete histori teknologjike, tregtare dhe shoqërore që kanë ndihmuar në formësimin e shoqërive dhe ekonomive të ndryshme.
Fjalët kyçe: Mulliri, prodhim, teknologji, komunitet, ekonomi.
Hyrje
Njëri ndër objektet me karakter social në fushë-veprimtarinë e njeriut ishte edhe mulliri i blojës. Historiku i mullirit të blojës është shumë e lashtë, qysh se njerëzit provonin për të përmirësuar ushqyeshmërinë e tyre me anë të drithërave, lindi nevoja e një makinerie për bluarjen e tyre dhe për të nxjerrë nga lënda e parë produktin bazë miellin për gatim.
Mullinjtë janë pajisje që përdoren për të bluar ose përpunuar materiale të ndryshme, si drithërat e ndryshme, bimët e vajit, bimët e sheqerit, kripën, mineralet, etj. Në varësi të parimit të funksionimit dhe të materialit që përpunojnë, ka disa lloje mullinjsh.
Mullinjtë si objekte ekonomike kanë qenë shumë të përhapur në botën shqiptare. Bluarja e drithit është një teknologji e vjetër. Populli shqiptar e njihte këtë mjeshtëri shekuj më parë dhe, në sajë të saj, krijoi një traditë të gjatë të përdorimit të mullirit. Ndër mullinjtë e parë e hasim "Mokrën", mulli dore, i cili, përveç se ishte i mundimshëm, siguronte sasi të vogël të miellit gjatë bluarjes, por ishte e mundur që ta ketë gati çdo familje të vetin.
1. Mulliri Mokra
Mokra ose mulliri i dorës ishte mekanizmi i parë i bluarjes primitive të drithit edhe ndër ne. Mirëpo, edhe pse primitiv, ka nderin të jetë i pari, si mekanizëm më i përparuar, në historinë e blojës. Mokra ose mulliri i lashtë, që u përdor zakonisht, pothuaj në çdo shtëpi, ishte i vogël dhe i lehtë. Përdorej nga një njeri.
Mokra përbëhej nga dy gurë të sheshtë dhe të rrumbullakët bloje, në trajtë rrote. Guri i epërm me një vrimë në mes rrotullohej mbi një gur tjetër të ngjashëm, që është më i madh e i palëvizshëm. Mokra vendosej në një kthinë dhe përforcohej me një shtyllë vertikale të përforcuar për trari. Për sjelljen e secilës përdorej forcë e madhe krahu. Mokra në Kosovë është përdorur deri në vitet 50-të të shek. XX.
Fig. 1 Mulliri mokra
2. Mullinjtë e erës
Këta mullinj shfrytëzojnë energjinë e erës për të kryer punë mekanike si bluarja e drithit ose pompimi i ujit. Ata janë të zakonshëm në zona me erë të fortë. Kanë gjetur një përdorim të gjerë si në kohë ashtu edhe në hapësirë.
Mullinjtë me erë janë vendosur në zona të rrafshëta dhe në bregore aty ku pothuajse erërat ishin të përhershme.
Fig. 2 Mulli me erë - Montreal, Kanada
Këta mullinj kishin planimetri të ndryshme. Planimetria e tyre kryesisht ishte rrethore, por në raste të rralla edhe planimetri katrore. Lartësia e mureve ishte shumë më e lartë se lartësia e mureve të mullinjve me ujë. Kjo i detyronte ata të merrnin një formë konike për shkak të mekanizmit rrotullues i cili duhej të ishte me krahë të mëdhenj, që era t’i kapte më lehtë dhe t’i rrotullonte.
Holanda është një ndër vendet me numrin më të madh të mullinjve me erë, këtë ia mundësojnë hapësirat e mëdha të rrafshëta, nën ndikimin e erërave të shumta.
Mullinj ere kishim edhe në Kallm të Shqipërisë, për të cilët kemi pak të dhëna, se a kanë funksionuar për një veprimtari të cilën janë ndërtuar apo kanë mbetur vetëm si relikte të kohës.
Fig. 3 Mullinj ere në Kallm të Shqipërisë
3. Mullinjtë e ujit
Këta mullinj përdorin energjinë e ujit që rrjedh për të vënë në lëvizje rrotën e mullirit, e cila më pas përdoret për të bluar drithërat ose për të kryer punë të tjera industriale.
Këta janë mullinjtë tradicionalë që përdoren kryesisht për bluarjen e drithërave, ku gurët e mëdhenj rrotullues bluajnë kokrrat.
Shfrytëzimi i energjisë së ujit për bluarje ishte hap i rëndësishëm në jetën e njeriut, sepse e çliroi atë nga një ngarkesë e madhe, nga bluarja e drithit me dorë, në bluarjen e drithit me energjinë e ujit. Mulliri me ujë është një objekt i thjeshtë i ndërtuar në parimin e mekanizmit të mokrës, por tash nuk përdoret më fuqia e krahut, por fuqia e energjisë së ujit, e cila e vë në lëvizje mekanizmin e blojës, në bazë të sistemit hidromekanik.
Fig. 4 Hapësirat e brendshme në mulli
Mullinjtë ishin pasuri e çdo familje që e posedonte atë. Mullinjtë mund të ishin të një familje të veçantë, një vllazërie me një numër më të madh familjesh ose mulliri i fshatit i përbashkët.
Në shumë raste, çdo familje e gjerë e kishte mullirin e vet, në të cilin bluante drithërat e grumbulluar gjatë një viti. Funksioni i një mulliri varej nga sasia e ujit që kishte përroi ose lumi ku ishte ndërtuar. Jo rrallëherë mullinjtë përdoreshin në vjeshtë, pak në dimër dhe në pranverë, por gjatë verës nuk punohej në ta për shkak të mungesës së ujit.
Ato familje që kishin mulli të vetin në një rrjedhë uji më të madhe në ndonjë lumë, punën në mulli e vazhdonin gjatë gjithë vitit. Në brendësi të mullirit ishte edhe aneksi i qëndrimit të mullixhiut, i cili punonte gjatë gjithë kohës aty, duke i pritur ata të cilët në mungesë të mullinjve dhe ujit në sezone të caktuara përdornin mullirin i cili i plotësonte kushtet.
Personi i cili qëndronte në mulli, krijonte edhe radhën e atyre që donin të bluanin, po ashtu strehonte personat që shkonin për të bluar dhe bagëtinë.
Mulliri gjithmonë kishte një person që qëndronte aty. Mullinjtë me ujë drithin e bluanin me anë të rrotullimit të gurit të epërm duke u fërkuar nga guri i poshtëm, i cili ishte statik dhe nuk lëvizte. Prodhimi i gurëve të mullirit për një territor të madh bëhej në minierën e gurëve në Boletin, minierë e cila i përkiste familjes së Isa Boletinit.
Gurët duhet të ishin të të njëjtës madhësi, trashësi dhe diametër të nyejt dhe duhet të ishin për nga përbërja të nyejtë. Nuk duhet të përdoreshin gurë njëri më i butë e tjetri më i fortë, sepse zvogëloheshin në kohë të ndryshme.
Fig. 5 Pjesët përbërëse të mekanizmit të mullirit
Mulliri përbëhej nga një objekt këndëdrejt arkitektonik. Materiali ndërtimor për ngritjen e mullirit ishte druri dhe guri. Kishim mullinj të ndërtuar vetëm me material druri i gjithi, por kemi edhe mullinj të punuar nga guri në tërësi. Çatia e mullirit në të shumtën e rasteve ishte me dy rrjedha uji, e rrallë herë me katër rrjedha uji, mbulohej me dërrasa, kashtë, metal llamarine dhe tjegulla tradicionale. Mulliri kishte edhe disa elementë që e përbënin atë në tërësin e tij.
Ky objekt në pjesën e poshtme e kishte izbën, në të cilin e kishte të vendosur çarkun, i cili përmes një boshti depërtonte përmes gurit të poshtëm dhe mbante gurin e epërm në lëvizje. Kanali i cili e sillte ujin nga lumi, përmes një tubi të gjerë prej druri ose metali depërtonte në izbën e mullirit, ku zvogëlohej diametri i këtij tubi, që uji të kalonte me presion të madh për ta rrotulluar çarkun i cili shtinte në lëvizje gurin rrotullues për bluarjen e drithit.
Fig. 6 Grykderdhja e ujit nga izba e mullirit
Aty ku përfundonte derdhja e ujit të një mulliri, zakonisht fillonte të ndërtohej kanali për mullirin tjetër në të njëjten rrjedhë të përroit apo lumit.
Ky ambient kishte edhe një dritare të vogël, nga e cila depërtonte drita brenda në mulli, njëheri largonte pluhurin e krijuar aty brenda po ashtu kishte edhe një hapësirë për personin që punonte aty.
Fig. 7 Mulliri i Nexhat Dedisë nga druri
Në pjesët përbërëse të mekanizmit të mullirit për bluarje bënin pjesë: 1) koshi; 2) luga; 3-4) guri i epërm dhe i poshtëm; 5) shtrati nga druri ku vendoseshin gurët; 6) magjja e miellit (disha); 7) vrima e drithit, 8) çakallja; 9) rregullatori (rabushi). Në këta mullinj, drithërat bluheshin sipas kërkesave të personave që e dërgonin drithin, nga thyerjet e trasha deri tek bluarjet e imëta për përgatitjen e miellit për gatim.
Shfrytëzimi i energjisë së ujit për bluarje ishte hap i rëndësishëm në jetën e njeriut, sepse e çliroi atë nga një ngarkesë e madhe për bluarjen e drithit me forcën e duarve.
Fig. 8 Proces gjatë bluarjes së drithit
Mullinjtë elektrikë
Janë përdorur për punë më të vogla shtëpiake ose industrial. Këta mullinj përdorin energjinë elektrike për bluarjen e materialeve si kafe, grurë, apo minerale.
Secili prej këtyre llojeve të mullinjve ka aplikimet dhe funksionet e veta, në varësi të nevojave të përdorimit.
Një tjetër mulli është për ullinj, të cilët përdoren për të nxjerrë vajin e ullirit nga fruti i ullirit. Procesi i prodhimit të vajit të ullirit përfshin disa faza, dhe mullinjtë luajnë një rol të rëndësishëm në këto procese.
Llojet kryesore të mullinjve për ullinj
1. Mullinjtë tradicionalë me gurë
-Në këtë metodë tradicionale, ullinjtë shtypen midis gurëve të mëdhenj që rrotullohen mbi frutat e ullirit, duke i copëtuar dhe shtrydhur. Pasi ullinjtë shtypen, masa e formuar përzihet dhe më pas shtypet për të nxjerrë vajin. Kjo metodë është më e ngadaltë dhe përdoret ende në disa zona rurale për prodhimin e vajit në mënyrë tradicionale.
Fig. 9 Mulliri për bluarjen e ullirit
2. Mullinjtë centrifugalë
Në mullinjtë centrifugalë, ullinjtë përpunohen në një sistem ku centrifuga përdoret për të ndarë vajin, nga masa e ullirit dhe uji. Ky është një nga sistemet më modernë dhe përdoret gjerësisht në fabrikat e përpunimit të vajit të ullirit. Njëherit është mulliri modern që përdoret sot, i cili bën të mundur që të shfrytëzohet deri në maksimum fruti i ullirit dhe t’i nxirret sasia më e madhe e vajit.
Fig. 10 Mulli centrifugal për ullinj
3. Mullinjtë me shtrydhje
Kjo metodë, përdor një shtypës për të shtrydhur masën e ullirit të përpunuar. Pas shtypjes, vaji ndahet nga mbetjet e tjera të ullirit.
Fig. 11-12 Mullinj tradicionalë për ullinj me anë të shtrydhjes
Procesi i prodhimit të vajit të ullirit përfshin:
-Pastrimin e ullinjve nga papastërtitë;
-Shtypjen e ullinjve për të krijuar një masë;
-Përzierjen dhe shtrydhjen e masës për të ndarë vajin.
Filtrimin dhe ruajtjen e vajit të pastër.
Fig. 13 Procesi i përfitimit të vajit të ullirit
Mullinjtë modernë janë bërë gjithnjë e më efikasë, duke e bërë prodhimin e vajit të ullirit më të shpejtë dhe më të pastër.
Llojet kryesore të mullinjve për kafe
Për bluarjen e kafes kemi edhe mullinj të veçantë për kafe që përdoren për të bluar kokrrat e kafesë përpara përgatitjes së saj. Mullinjtë për kafe janë të dizajnuar për të bluar kafenë në nivele të ndryshme të grimcave, nga bluarje shumë e imët për espresso deri te bluarje më e trashë për metoda të tjera si kafeja filtruese ose French Press.
1. Mullinjtë me teh (blade grinders)
Këta mullinj përdorin dy tehe metalike që rrotullohen me shpejtësi të lartë për të copëtuar kokrrat e kafesë. Ata janë më të lirë dhe më të zakonshëm, por nuk janë shumë të saktë në prodhimin e grimcave të njëtrajtshme. Bluarja me këta mullinj është më e trashë dhe mund të mos jetë e njëtrajtshme.
2. Mullinjtë me gurë (burr grinders)
Ky është lloji më i rekomanduar për bluarjen e kafesë, veçanërisht për baristët dhe entuziastët e kafesë. Ata përdorin dy disqe (ose gurë) që rrotullohen për të shtypur dhe bluar kokrrat e kafesë. Këta mullinj japin një bluarje shumë më të njëtrajtshme dhe precize, duke siguruar që kafeja të ketë një shije më të mirë dhe të jetë e përshtatshme për metoda të ndryshme përgatitjeje.
Mullinjtë me gurë konikë: Shumë efikasë dhe prodhojnë më pak nxehtësi gjatë bluarjes, duke ruajtur aromën e kafesë.
Mullinjtë me gurë të sheshtë: Janë të njohur për saktësinë e tyre dhe përdoren shpesh në kafenetë profesionale.
3. Mullinjtë manualë
Mullinjtë manualë të kafesë janë më të vegjël dhe kërkojnë përpjekje fizike për të rrotulluar një dorezë që të bluhet kafeja. Këta janë idealë për udhëtime ose për ata që preferojnë një metodë më tradicionale. Bluarja është e njëtrajtshme dhe mund të rregullohet për të prodhuar grimca të madhësive të ndryshme.
Fig. 14 Mullinjtë mekanikë të dorës për bluarjen e kafes
4. Mullinjtë elektrikë:
Përdorin energjinë elektrike për të bluar kafenë në mënyrë të shpejtë dhe efikase. Këta mullinj vijnë me opsione për të kontrolluar shkallën e bluarjes, duke i bërë ata shumë të përshtatshëm për përdorim shtëpiak ose komercial.
Bluarja dhe metodat e kafesë:
-Bluarje shumë e imët (espresso): Kërkon mullinj me gurë që sigurojnë grimca shumë të vogla dhe të njëtrajtshme.
-Bluarje e mesme (drip coffee): Bluarje pak më e trashë që përdoret për kafenë me filtra.
-Bluarje e trashë (french press): Kërkon grimca më të mëdha për një përgatitje më të gjatë të kafesë.
Zgjedhja e mullirit të duhur për kafe është shumë e rëndësishme për të arritur cilësinë dhe aromën më të mirë të kafesë që preferoni.
Përveç mullinjve të përmendur më parë (si mullinjtë e erës, të ujit, të drithit, të ullinjve dhe të kafesë), ka shumë lloje të tjera mullinjsh që përdoren për qëllime të ndryshme.
Më poshtë disa mullinj të tjerë:
Mullinjtë industrialë
Këta janë mullinj më të sofistikuar që përdoren në industri për të bluar materiale të ndryshme, si minerale, qymyr, çimento etj.
Kemi mullinjtë me çekiç për thërmimin e materialeve të forta, mullinjtë me topa (Ball Mills) për bluarjen e mineraleve dhe materialeve të tjera në grimca shumë të imëta si dhe mullinjtë vertikalë, që përdoren në industrin e çimentos dhe mineraleve.
1. Mullinjtë e qymyrgurit
Këta mullinj përdoren për të bluar qymyrin në grimca të vogla për t'u djegur në termocentrale dhe për të prodhuar energji elektrike. Qymyri bluhet në formë pluhuri për të rritur efikasitetin e djegies.
2. Mullinjtë e çimentos
Këto janë mullinj të mëdhenj industrialë që përdoren për të bluar përbërësit e çimentos, si gëlqerorët dhe argjila, për të prodhuar pluhur çimentoje që më pas përzihet me ujë për të bërë beton.
Fig. 15 Mullinjtë e mineraleve dhe çimentos
3. Mullinjtë me topa (Ball Mills)
Ky lloj mulliri përdoret në industri të ndryshme për të bluar minerale dhe materiale të ndryshme në grimca shumë të imëta, kryesisht në industrinë e minierave dhe të përpunimit të metaleve. Topat metalikë që rrotullohen brenda një cilindri të madh përplasën me materialin për ta thermuar atë.
Fig. 16 Mullinjtë me sfera (topa) metalikë që përdoren për bluarjen e mineraleve
Këta mullinj përdoren për të bluar minerale të ndryshme të nxjerrë nga toka, si ari, argjendi, bakri dhe alumini, në mënyrë që të përgatiten për përpunim të mëtejshëm.
4. Mullinjtë për kripë
Janë mullinj të vegjël që përdoren për të bluar kokrrat e mëdha të kripës në grimca më të vogla, zakonisht për përdorim në kuzhinë. Ata mund të jenë manualë ose elektrikë.
5. Mullinjtë e sheqerit (Sugar Mills)
Këta mullinj përdoren në industrinë e përpunimit të sheqerit për të nxjerrë lëngun e kallamit të sheqerit ose të panxharit të sheqerit, i cili më pas përpunohet për të prodhuar sheqer të kristalizuar.
6. Mullinjtë për erëza (Spice Grinders)
Përdorën për bluarjen e erëzave si piper, kanellë, karafil dhe shumë të tjera. Mund të jenë manualë ose elektrikë dhe përdoren në kuzhina për të ruajtur freskinë dhe shijen e erëzave.
7. Mullinjtë e drurit (Wood Mills)
Përdorën për të copëtuar ose bluar copa druri në grimca më të vogla ose pluhur për qëllime të ndryshme, si prodhimi i peleteve të drurit për ngrohje apo përpunimi i drurit për industri të tjera.
8. Mullinjtë për ngjyrë (Paint Mills)
Përdoren për të përzier dhe bluar pigmentet e ndryshme për të prodhuar ngjyra dhe bojëra industriale.
Çdo lloj mulliri është dizajnuar për t’u përshtatur me kërkesat specifike të materialeve që përpunohen dhe industrive përkatëse.
Përfundimi
Mullinjtë u ndërtuan në fillim për të siguruar dhe përmirësuar ushqyeshmërinë më të mirë për vetë njerëzit, por me kalimin e kohës ata sa vinin e shtoheshin dhe përsoseshin për prodhimtari të ndryshme. Në këtu punim i kemi përmendur disa lloje të mullinjve nga ata të parët mekanikë me dorë e deri te mullinjtë industrialë që përdoren në përgatitjen e miellit për ushqim, ata në mineralogji, industrinë farmaceutike, të ngjyrave, etj.
Mullinjtë, kanë luajtur një rol të madh në zhvillimin ekonomik të çdo familje, qyteti dhe shteti në përgjithësi, janë ndër industritë më të vjetra dhe ende sot kanë një vend meritor në zhvillimin ekonomik të çdo vendi.
Në shumë vende nëpër botë edhe ndërtesat e mullinjve janë asete kombëtare në gamën e trashëgimisë kulturore dhe adresa të vizitorëve të cilët janë të apasionuar pas këtyre veprave arkitektonike me karakter socio-ekonomik.
Bibliografia:
-Hajzeri, Pajazit (2021). Përmbledhje e Studimeve nga Historia I, Prishtinë;
-Hajzeri, Pajazit (2021). Bujqësia në Kosovë gjatë mesjetës II, (13 Mars, 2021) https://pashtriku.org/drscpajazit-hajzeri-zhvillimi-i-bujqesise-ne-kosove-gjate-mesjetes-ii/
-Ismailati, Edmond (2022). Mulliri me erë i Tepelenës dhe mullinjtë e tjerë të ujit të kësaj zone, 15.01.2022,
https://americaneye.al/mulliri-me-ere-i-tepelenes-dhe-mullinjte-e-tjere-te-ujit-te-kesaj-zone
-Stublla, Shefki (2007). Mbijetesa, (Aspekti muzeor), Prishtinë;
https://dritare.net/plazhi-i-kallmit-holanda-e-vogel-shqiptare
© Pajazit Hajzeri
