Leximi, një ecje këmbëzbathur - Nga Lazer Stani

Në shtëpinë tonë të vjetër, këtë e mbaj mend mirë, më mbushnin me ankth kamaret e futura në mur, ku gjyshi ruante disa shkrime dhe sende misterioze, fletore të vjetra me shënime të viteve tridhjetë, letra të zhubrosura, ku dalloheshin disa gërma të mëdha, të rrënuara e shkatarraqe, si plakat e një azili të lënë pas dore, si dhe disa sende të tjera: një orë e vjetër e ngecur në orën gjashtë të mbrëmjes, një thikë që duhej ta kishte përdorur dikush nga të parët, një revole me mulli, e dalë jashtë përdorimit që nga fillimi i shekullit, ndoshta e përdorur nga një stërgjysh i yni, një flok kaçurrel i kushedi se cilës nuse të fshatit dhe një libër me kapakë ngjyrë-kafe të errët e me letër të verdhë, i shtypur diku nga vitet tridhjetë.

Thika më tërhiqte dhe njëkohësisht më shkaktonte një frikë të llahtarshme; trembesha ta prekja dorezën e saj me dy lastra druri të ronitur, ndërsa ta nxirrja nga milli i saj prej shpate as që bëhej fjalë.

“Kjo shtëpi nuk është për njerëz”, mendoja, kur shihja gjithë ato rropulli të vjetra, të lëna kuturu: lahuta të gdhendura, sëndukë të punuar e të gdhendur me mjeshtri, lugë të vjetra druri, bluda, qypa, një pushkë e vjetër pa shul dhe disa tyta pushkësh të gjata, që thuhej se i kishin përdorur turqit në një masakër të kryer një shekull më parë. “Pushkët m’i morën këta!”, thoshte gjyshi, duke kujtuar pesë armët e tij fringo të reja që i dorëzoi te komunistët pas Luftës, ndërsa ankohej gjithmonë duke shtuar se, “Këta do të na i marrin të gjitha”, pa u përmendur kurrë emrin njerëzve të rinj që ishin të pushtetit dhe që mua nuk më dukeshin aq të këqinj, ngaqë visheshin më bukur se të tjerët, me mua tregoheshin të qeshur dhe më flisnin me përkëdheli kur më takonin në oborr, ose kund rrugëve ku lëvrija gjithmonë me kërcinjtë dhe gjunjtë gjithë vraga e gërvishtje të freskëta.

Gjyshi, kur e pandehte veten vetëm, nxirrte nga kamarja e thellë, e rrasur si një llogore në murin e trashë, letrat e tij, e diçka përpiqej të zbulonte midis atyre figurave të çuditshme, që më vonë mësova se ishin gërma të gjuhës shqipe, të shkruara nga duar të pastërvitura me shkrimin.

Kur gjyshi nuk ndodhej në shtëpi, rrasesha sa herë me kokë në kamare, kërkoja në errësirë me bulat e gishtërinjve, i djersitur në kurriz nga frika, deri sa një ditë nxora prej andej librin me kapakë të trashë ngjyrë-errët, që kishte shumë figura shenjtorësh dhe djajsh. Makthi që më pushtoi duke këqyrur figurat e atij libri, u bë edhe më i fuqishëm kur u kujtova për një histori që kisha dëgjuar prej të mëdhenjve e që lidhej me librat e rrezikshëm. Kisha dëgjuar të thoshin se ka libra që të çmendin, madje thuhej se një libër i shenjtë kishte disa faqe të ndaluara, që as priftërinjtë më të ditur nuk guxonin t’i lexonin.

Në një katund, nja tri orë në këmbë nga shtëpia ime, një mësuesi ia kishin ngrënë kryet librat. Lajmi te ne erdhi tri ditë me vonesë, por qe një ditë zie e vërtetë. Mësuesi kishte lexuar gjithë paraditen e së dielës veprën e udhëheqësit, por kur kishte arritur dikund nga fundi, e kishte lënë librin të hapur në tryezë dhe qe hedhur në greminën që gjendej nja treqind metra larg shtëpisë së tij, duke u copëtuar në shkëmbinj.

“A të çmendin librat?” e pata pyetur nënën i trembur prej tyre si prej qoftëlargut.

“Jo biro, më qe përgjigjur. Por, po të lexosh shumë, bëhesh tullac si agronomi dhe të qorrohen sytë si Dragës”. Draga, pasi kishte bërë një kurs nëntë mujor, bënte punën e mamisë dhe të infermieres së fshatit prej tridhjetë vjetësh. Thoshin se ajo i lexon çdo ditë gazetat, ndaj sytë i qenë ligështuar dhe ajo mbante një palë syze të trasha si bythë kavanozësh.

“Gjyshi ka një libër në kamare”, i thashë nënës i trembur. “E di, tha, Historinë e Shenjtë, atë libër kemi në shtëpi, s’kemi tjetër”, shqiptoi me një zë të shuar, sikur të ishte në mbarim të frymës. “Ndoshta i fshehu librat kur erdhën këta”, shtoi e pikëlluar. “Kur prishën kishën e Ipeshkvit në Pult, unë pata parë një turrë të madhe me libra që po i digjnin. Librat lëshonin një flakë të verdhë e nxirrnin shkulme tymi të zi, ndërsa një burrë shogan i përziente me shkorretë. Fletët e librave tkurreshin nga flaka, mblidheshin si pëllëmbë njerëzish, nxiroseshin e më së fundi jepnin shpirt, duke u zbardhur e mekur së bashku me flakën që pakohej.

“A do të ma lexosh librin e shenjtë?”, iu luta nënës. “Po”, tha, por më përpara duhet të bësh kryq”.

U turra te kamarja, mora librin dhe kur ia zgjata nënës, bëra kryqin, ashtu siç më kishin mësuar që kur kisha mundur të mbaja vetë lugën. Nëna e mori librin, bëri edhe ajo kryqin, i kërkoi mëshirë Zotit, se atë kohë shpërtheu një vetëtimë e frikshme në qiell dhe zuri të lexonte. Kështu, unë për herë të parë po dëgjoja historinë e krijimit të botës në shtatë ditë. Nga leximet e përditshme të nënës, unë mësova edhe për Shën Mërinë, Shenjtin Jozef, Krishtin, ngjalljen e Lazarit, apostujt, si dhe historinë e engjëllit rebel, Satanait, i cili pa e kuptuar më kishte nxitur për mëkate të shumta edhe pse isha aq i vogël.

Rrëfimet biblike të Historisë së Shenjtë, i mësova shumë shpejt, edhe pse ende nuk dija të shkruaja e të lexoja. E merrja librin çdo ditë nga kamarja, e shfletoja faqe për faqe, përqendrohesha mbi shkronjat e pakuptueshme dhe ilustrimet, ndalesha sidomos te rrëfimi mbi ngjalljen e Lazarit që ilustrohej edhe me figura dhe tek imazhi i ferrit ku në kazanë të mëdhenj, të mbushur me zift që vlonte, digjeshin shpirtrat mëkatarë. Rreth kazanëve, si gardianë barbarë, qëndronin djajtë me cfurqe në dorë. Nga gungat e ballit atyre u ngriheshin përpjetë brirë kërcënues, si të demave. Një ditë prej ditësh, Historinë e Shenjtë me rrëfime biblike, nuk e gjeta më aty. Nuk lashë vend pa e kërkuar, por nuk e gjeta më kurrë. I pyeta nënën dhe gjyshin, por të dy më thanë të njëjtën gjë, nuk dinin asgjë për fatin e tij.

Gjashtë vite më vonë, kur isha në klasë të pestë, më dhuruan në shkollë një roman që tregonte historitë e shoferëve, jetën e tyre të mbushur me ngjarje, që mua m’u dukën të papritura dhe interesante. Pikërisht, ai libër që tani nuk dua ta përmend, se është krejt i parëndësishëm, ishte nisja e udhëtimit të pafund nëpër libra.

Më pas erdhën libra e autorë të tjerë: Shekspiri, Jarosllav Hasheku me Ushtarin e mirë Shvejk, Don Kishoti, Ferri i Dantes dhe librat e grekëve të vjetër, disa libra rusë dhe sidomos Çehovi, të cilin e doja marrëzisht në ato kohëra të hershme.

Më dukej se librat po i lexoja të gjithë dhe disa nxënës që nuk ishin aq të mirë në mësime sa unë, filluan të lexonin edhe ata libra, pasi u qe mbushur mendja top se në mësime shkoja mirë ngaqë lexoja shumë libra. Por, ata shpejt u mërzitën; librat që lexoja unë, u dukeshin të vjetër dhe jashtë kohe. U rropatën dhe me librat e rinj të autorëve shqiptarë që ishin më të kuptueshëm e të afërt me përditshmërinë e zymtë. Kur edhe kjo punë u bë disi e mërzitshme, më akuzuan në drejtori se isha reaksionar, se lexoja vetëm libra të vjetër që nuk i përkisnin më kohës tonë.

Unë ndërkaq kisha vërejtur se librat janë njësoj si njerëzit. Disa ishin të zymtë e të bezdisshëm që të linin një shije të keqe; të tjerë ishin të lehtë dhe gazmorë, të bënin të ndjeheshe mirë, kurse disa të tjerë ishin të thellë dhe tronditës që të fusnin në mendime pa fund.

Kisha vërejtur gjithashtu se bota është po aq interesante sa ç’janë vetë njerëzit. Unë përditë zbuloja histori interesante që vërtet më magjepsnin. Kur ua tregoja këto të tjerëve, më shikonin me mosbesim, thoshin se i trilloja historitë, ose, siç më ndodhi shumë vite më vonë me një shkrimtar, që pandehte se unë kisha bërë një jetë krejt të ndryshme, misterioze, dhe me plot sekrete të mbinatyrshme, një jetë që mund të bëhej vetëm në Dukagjin, në shtëpinë tonë të vjetër të mbushur me mistere. Shkrimtari më kërkoi ta ndihmoja që të shkonte nja dy-tre javë në Dukagjin, pasi do të ishte një gjë e mrekullueshme për të, për nervin e tij krijues, por unë qeshë i bindur se edhe po të shkonte, do të kthehej i zhgënjyer, pasi nuk mund ta përsërisësh jetën e dikujt tjetër; askush nuk mund të shikojë dhe të zbulojë atë që shoh dhe zbuloj unë, pasi njerëzit, sa janë të ngjashëm, aq janë dhe të ndryshëm. Madje as unë nuk mund të shoh dhe të ndjej të njëjtën gjë dy herë njëlloj. Ajo thënia e vjetër greke se “Nuk mund të lahesh dy herë në të njëjtin lumë”, është një nga të vërtetat më të mëdha.

Edhe me leximin e librave, ndodh e njëjta gjë; libri është një, por, njerëzit e lexojnë ndryshe, secili lexon një libër të vetin. Kjo më shkaktonte shumë polemika e mosmarrëveshje me mikun tim më të mirë të rinisë, por edhe të jetës mund të them, Ndoc Dedën, që lexonte shumë libra dhe që gjithmonë i humbiste aksidentalisht librat që huante prej meje. Të dy lexonim ndryshe, i kuptonim ndryshe librat, krijonim, ndërkaq, secili nga një libër tonin nëpërmjet aktit të leximit.

“Ti bën librat më të bukur” grindej Ndoci, ndërsa njëherë e gjeta duke lexuar librin e një shkrimtareje shqiptare, të cilin unë e kisha braktisur që në faqet e para. “Pse e lexon këtë libër, i thashë, është kot”.

“E di, tha, po kur mendoj se sa ka vuajtur ajo për ta shkruar, do të më vinte turp po të mos e lexoja”. I tillë ishte Ndoci në ato kohëra të largëta të rinisë.

Me shumicën e librave që lexoja, më ngjante si me pasagjerët me të cilët udhëtoja në tren. Sapo mbaronte udhëtimi, secili shkonte në punë të vet. Mirëpo ndodh që ndonjë fytyrë mos të të shqitet gjatë nga kujtesa, ndaj edhe thonë se udhëtimet me trenat e linjave të largëta janë të dhimbshme.

Në jetë edhe librat i fiton dhe i humb si njerëzit. Në moshën 16-vjeçare kam dashur të tjerë libra nga ata që dua tani, e të tjerë do të dua me siguri nja dhjetë vite më vonë. Kur i pyesin shkrimtarët se cilët libra do të merrnin me vete nëse do të bënin një udhëtim të gjatë kozmik, ata përmendin dy ose tre tituj librash. Kjo nuk është një farsë. Librat e dashur nuk janë shumë, dy, tre, ose e shumta shtatë për fat të mirë. Këta libra nuk janë të njëjtit te lexues të ndryshëm, qofshin këta edhe shkrimtarë-lexues. Në këtë kontekst, krijimi i një libri, merr njëfarë kuptimi qoftë edhe për një lexues të vetëm.

Kam vërejtur, se ka dy mënyra komunikimi; e para është të komunikosh me shenja dhe që për mua është komunikimi artistik dhe, e dyta, përdorimi i shënjuesve të shenjave për të komunikuar, që është komunikim i zakonshëm. Duket si lojë fjalësh, por në fakt nuk është aspak e tillë. Ndryshimi i këtyre gjuhëve të komunikimit është i llahtarshëm, shumë më i madh se ndryshimi që ekziston midis gjuhëve që flasin popujt e ndryshëm të botës.

Librat, pra, janë komunikim me shenja, ndaj shkrimtarët e mirë janë të pacitueshëm dhe aq më pak të imitueshëm. Shkrimtarët, që dikur i citoja me kënaqësi dhe i përdorja kur më duheshin në luftën time me të tjerët, tani nuk më duken më edhe aq shkrimtarë të mëdhenj.

Por në fund të fundit, leximi është një akt vetiak, krejtësisht personal. Disa thonë se librat e bëjnë jetën më të bukur, thonë se e zbusin njeriun, se çdo libër është një dritare më shumë për të parë botën. As njëra dhe as tjetra nuk ka ndodhur me mua. Librat e mirë nuk janë shumë, por, ata pak libra të mirë që kam mundur të lexoj, më kanë afruar më shumë me errësirën time.

Një pyetje që më ka munduar gjithmonë, ka një formulim shumë të thjeshtë: Çfarë është për mua leximi? Dhe jam përgjigjur gjithmonë po kaq thjeshtë: Një ecje këmbëzbathur! Përgjigje tjetër nuk kam mundur të gjej.

(Nga libri "Rrugë pa krye", Botimet Fishta)