Shqipëria në epokën e sundimit të ligjit përmes verdiktit të togës së zezë - Nga Ilir Çumani

Në realitetin politik dhe institucional të Shqipërisë, raporti midis ekzekutivit dhe sistemit të drejtësisë mbetet një nga pikat më të ndërlikuara dhe më të pambyllura të tranzicionit.

Çdo zhvillim që prek zyrtarë të lartë - qoftë ministër, deputet apo drejtues institucionesh - nxjerr në sipërfaqe tensionet e akumuluara rreth ndarjes së pushteteve, pavarësisë së drejtësisë dhe funksionimit të pushtetit demokratik.

Ligjërisht, arkitektura kushtetuese shqiptare përcakton një raport të qartë ndërmjet pushteteve kur ekzekutivi qeveris, legjislativi legjitimon dhe drejtësia kontrollon.

Por në praktikë, ky ekuacion shpesh deformohet nga perceptimi se qeveria është qendra e gravitetit e të gjitha pushteteve, ndërsa institucionet e tjera luhaten në orbitën e saj politike.

Kjo krijon një klimë të vazhdueshme skepticizmi, ku çdo vendim i drejtësisë shihet ose si sfidë ndaj ekzekutivit, ose si instrument i tij.

Në fazën aktuale të zhvillimit institucional, reforma në drejtësi ka prodhuar një realitet të ri: rritjen e kapaciteteve hetimore dhe gjyqësore kundër korrupsionit në nivelet më të larta të pushtetit politik.

SPAK dhe Gjykatat e Posaçme kanë nisur të ushtrojnë kompetencat e tyre edhe ndaj figurave të rangut të lartë të ekzekutivit, duke përfshirë raste që kanë marrë jehonë të madhe në publik, siç është hetimi ndaj zv/kryeministres Belinda Balluku për çështje të lidhura me shkelje të mundshme ligjore në tendera, në fushën e investimeve dhe kontratave publike.

Ky rast është ilustrim i një dinamike ku drejtësia ka mundësinë dhe detyrimin për të vepruar pa dallim edhe ndaj një pushteti politik kur është në shkelje të ligjit.

Ky zhvillim, megjithëse i pritshëm në një shoqëri që synon konsolidimin e shtetit ligjor dhe anëtarësimin e vendit në BE, është shoqëruar me rezistencë politike dhe me një diskurs që tenton ta relativizojë apo delegjitimojë veprimin e drejtësisë, duke e paraqitur si ndërhyrje në politikë, interpretim të gabuar të ligjit, ose si goditje të dirigjuar ndaj figurave publike.

Kjo lloj përplasje nuk është e pazakontë në vende me demokraci të brishta që zgjohen nga dekadat e ndërvarësive të dëmshme midis pushtetit ekzekutiv dhe institucioneve të kontrollit, por ajo thellon nevojën për qartësi juridike dhe stabilitet institucional.

Në thelb të debatit që shpërthen rreth çdo vendimi gjyqësor që prek një zyrtar të lartë qëndron një pyetje e rëndësishme: a po vepron drejtësia në mënyrë të pavarur dhe brenda kufijve të ligjit kushtetues, apo ekzekutivi tenton ta interpretojë atë sipas interesit të vet politik?

Ligji penal dhe procedura penale parashikojnë mjete të qarta për kufizimin e ushtrimit të funksioneve publike kur një zyrtar përballet me akuza serioze mbështetur mbi fakte penale.

Këto masa janë ndërtuar për të garantuar neutralitetin e hetimit dhe për të shmangur çdo ndikim të pozicionit publik në procesin penal.

Rastet konkrete, përfshirë hetimin ndaj Ballukut, demonstrojnë se këto mekanizma mund të funksionojnë sipas standardeve ligjore, edhe kur akuzat prekin nivelin më të lartë të qeverisjes.

Por zbatimi i tyre shpesh interferon me dimensionin politik të funksionit, duke krijuar një terren ku norma juridike përplaset me realitetin e polarizimit politik.

Kjo nënvizon një problem më të thellë se rasti individual: brishtësinë e kulturës së llogaridhënies dhe mungesën e një konsensusi politik mbi kufirin që ndan përgjegjësinë publike nga statusi politik.

Ndërkohë, ekzekutivi shpesh tenton të ruajë kontrollin mbi perceptimin publik të ngjarjeve, duke u shfaqur si arbitër i fundit i legjitimitetit, edhe kur legjitimiteti në rastet penale u takon organeve të drejtësisë.

Ky është një fenomen që vjen si pasojë e traditës politike shqiptare, ku shumica e qeverive kanë funksionuar me një logjikë hiper-presidenciale të pushtetit të kryeministrit, pavarësisht se sistemi kushtetues është formalisht parlamentar.

Kjo qasje e personalizuar ndaj pushtetit prodhon konflikte të vazhdueshme me institucionet që synojnë të ushtrojnë kontroll dhe ekuilibër, veçanërisht me ato që gëzojnë kompetenca të pavarura hetimore dhe gjyqësore.

Në këtë panoramë, është e qartë se raporti midis drejtësisë dhe politikës po hyn në një fazë të re: drejtësia konsolidon autonominë e saj ndërkohë që politika përpiqet të ruajë kontrollin narrativ dhe interpretimin institucional të realitetit.

Ndërhyrjet verbale, akuzat për kapje të drejtësisë, përpjekjet për të delegjitimuar vendimet gjyqësore, si dhe instrumentalizimi i rasteve penale për qëllime politike, janë simptoma të një tranzicioni që ende nuk ka përfunduar.

Vendi ndodhet midis një modeli të vjetër qeverisjeje, i cili ka funksionuar mbi dominimin e ekzekutivit, dhe një modeli të ri institucional ku kontrolli dhe balanca po marrin formë reale. Kjo fazë prodhon jo vetëm konflikt, por edhe mundësi.

Për herë të parë, institucionet e reja të drejtësisë mund të testojnë kufijtë e pavarësisë së tyre në praktikë, ndërsa shoqëria ka mundësinë të vlerësojë nëse parimet e shtetit të së drejtës implementohen përtej retorikës politike.

Nëse ky proces vazhdon pa ndërhyrje politike, pa deformime interpretative dhe pa presion publik të drejtuar kundër institucioneve, atëherë Shqipëria ka shansin të hyjë në një fazë të re të konsolidimit institucional.

Përndryshe, çdo konflikt i radhës midis ekzekutivit dhe drejtësisë do të mbetet një përsëritje e së njëjtës skemë të vjetër, ku individët ndryshojnë, por modeli i përplasjeve mbetet i njëjtë.

Në këtë kuptim, sfida më e madhe nuk është thjesht zbatimi i ligjit ndaj zyrtarëve të lartë, por garantimi i qëndrueshmërisë së pavarësisë së institucioneve në një klimë politike të polarizuar.

Vetëm atëherë drejtësia nuk do të shihet si instrument i një pale apo si kundërshtar i palës tjetër, por si mekanizëm i pandikuar i shtetit që qëndron mbi ciklet e politikës ditore.

Në fund të fundit, stabiliteti demokratik nuk matet me retorikën e pushtetarëve, por me aftësinë e institucioneve për të funksionuar pa u kontrolluar prej tyre.

Rasti aktual i hetimeve ndaj zv/kryeministres Balluku është një test konkret i kësaj aftësie dhe i kapacitetit të shtetit për të vendosur sundimin e ligjit mbi interesin politik të momentit.

© Ilir Çumani - 21 nëntor 2025